قله دماوند؛ آشنایی با جغرافیای طبیعی و ارزش ملی بلندترین کوه ایران
- مدت زمان بازدید از این جاذبه: بیش از یک روز
- بازدید از این جاذبه رایگان است
- ایران، استان مازندران، شهرستان آمل، بخش لاریجان
کوه دماوند، بلندترین آتشفشان آسیا و نماد استوار ایران، همچون نگینی بر فراز البرز میدرخشد. این کوه افسانهای با قله پوشیده از برف خود، همواره الهام بخش اسطورهها، شعرها و روایات تاریخی بوده است. زیبایی منحصربهفرد، چشماندازهای نفسگیر و جایگاه ویژه دماوند در فرهنگ ایرانی، این کوه را به مقصدی رویایی برای طبیعتگردان و کوهنوردان تبدیل کرده است. اگر مشتاق کشف رازها، مسیرها و شگفتیهای این کوه اسطورهای هستید، همراه ما بمانید.
- کوه دماوند کجاست؟
- مسیر دسترسی به کوه دماوند
- قله دماوند در کدام استان است؟
- معرفی کوه دماوند
- جغرافیای قله دماوند
- قله دماوند چند متر است؟
- کوه دماوند در کدام رشته کوه قرار دارد؟
- آب و هوای دماوند
- کوه دماوند در تاریخ
- نام و ریشه شناسی دماوند
- کوه دماوند در اساطیر و ادبیات
- دیدنی های کوه دماوند
- آبشار
- یخچالها
- آتشفشان دماوند
- فوران آتشفشان دماوند
- پوشش گیاهی و جانوری کوه دماوند
- گیاهان کوه دماوند
- حیوانات کوه دماوند
- جایگاه کوه دماوند در میراث طبیعی ایران
- ثبت قله دماوند بهعنوان اثر طبیعی ملی
- روز ملی دماوند
- تصویر دماوند روی اسکناس
- مدعیان صعود به قله دماوند در تاریخ
کوه دماوند کجاست؟
- موقعیت: استان مازندران، شهرستان آمل، بخش لاریجان (مشاهده روی نقشه)
قله دماوند، مرتفعترین قله آتشفشانی در ایران و خاورمیانه است که از جاهای دیدنی استان مازندران به شمار میآید. دماوند از نظر تقسیمات کشوری در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است و در روزهای آفتابی و صاف میتوان از تهران، ورامین، قم و دریای مازندران این قله زیبا را مشاهده کرد.
مسیر دسترسی به کوه دماوند
قله زیبای دماوند از شهرهای تهران، قم و ورامین قابل رویت است؛ اما برای صعود به آن باید به تهران یا شهر دماوند سفر کنید. مسیرهای اصلی صعود به قله در چهار جبهه مشخص میشوند. هر چند که اغلب مسیرها دارای جان پناه هستند؛ اما بهتر است حتما گروهی راه بلد را برای کوهنوردی انتخاب کنید. جبهه جنوبی که از سمت جنوب شرقی کوه دماوند آغاز میشود، رایجترین مسیر صعود است. آبشار یخی دماوند در مسیر این جبهه قرار دارد. امروزه جانپناه برای کوهنوردان در مسیرهای مختلف صعود به قله ساخته شده است که در تعدادی از آنها امکان اقامت شبانه نیز وجود دارد. همچنین میتوانید در این قرارگاهها راهنماییهای صعود به قله را نیز دریافت کنید.
قله دماوند در کدام استان است؟
کوه دماوند با عرض جغرافیایی ″۱۹ ′۵۷ °۳۵ و طول جغرافیایی ″۳۳ ′۰۶ °۵۲ در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع شده است.
معرفی کوه دماوند
کوه دماوند در سیزدهم تیرماه سال ۱۳۸۷ شمسی بهعنوان نخستین اثر طبیعی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همچنین، قله دماوند از سال ۱۳۸۱ شمسی بهعنوان اثر طبیعی ملی در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. کوه دماوند برای ایرانیان نماد عظمت و شکوه بوده و از دیرباز در ادبیات و تاریخ کشور نقش پررنگی داشته است. در افسانههای پارسی همواره از این کوه یاد شده است.
کوه دماوند بهعنوان نخستین اثر طبیعی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است
جغرافیای قله دماوند
قله دماوند چند متر است؟
دماوند را با ارتفاع ۵,۶۱۰ متر در رده دوازدهم بلندترین قلههای دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار میدهند. این ارتفاع کوه دماوند، نام آنرا بهعنوان بلندترین کوه ایران و غرب آسیا، بلندترین آتشفشان آسیا و خاورمیانه و سومین آتشفشان مرتفع در نمیکره شرقی زمین سر زبانها انداخته است.
کوه دماوند در کدام رشته کوه قرار دارد؟
کوه دماوند در بخش مرکزی رشتهکوه البرز، در جنوب دریای مازندران جای دارد.
آب و هوای دماوند
فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است. کمینه دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیر صفر (در زمستان) و تا دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین میآید. میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱,۴۰۰ میلیمتر در سال و بارش در ارتفاعات معمولا بهصورت برف است.
کوه دماوند در تاریخ
آشوریها در گذشته باور داشتند که کوه دماوند معدن لاجورد است. هنگام یورش آنها به فلات ایران، دماوند در مرزهای سرزمین ماد قرار داشت و در نوشتههای آشوری هم به این موضوع اشاره شده است. پژوهشگران میگویند که گذاشتن پیکر مردگان در دل کوهها رسمی بوده که مردمانی به نام مغان، ساکن دامنههای دماوند، پایهگذاری کردند و بعد این آیین را به نقاط دیگر ایران بردند. هنوز هم در اطراف دماوند گورهای زیادی از دوران پیش از تاریخ دیده میشود.
در سده هشتم میلادی، پای این کوه دژی وجود داشت که موبدی زرتشتی به نام مسمغان همراه پیروانش در آن زندگی میکرد. این دژ به دستور «المهدی»، خلیفه عباسی، ویران شد و مسمغان هم کشته شد.
در دوران پهلوی و حتی در زمان کنونی، تصویر دماوند و خورشیدی که از پشت آن طلوع میکند، بهعنوان نماد ایرانزمین به کار میرود.
نام و ریشه شناسی دماوند
نام دماوند به دو صورت «دماوند» و «دنباوند» ثبت شده است. این کوه را با نامهای کاملا متفاوت «بیکنی» و «جبل لاجورد» نیز معرفی کردهاند. در مورد دلیل نامگذاری دماوند در فرهنگ معین آمده است:
دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)
ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود، در باب کوه دماوند آورده است که:
میان ری و آمل کوه دماوند است، مانند گنبدی که آن را لواسان گویند.
کوه دماوند در اساطیر و ادبیات
از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و بهطور کلیتر کوه دماوند اشاره شده است. شهرت دماوند بیش از هر چیز در این است که فریدون، از شخصیتهای اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا در غاری به بند کشیده و ضحاک آنجا زندانی است تا آخرالزمان که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنان نزدیک دماوند باور دارند که ضحاک در این کوه زندانی است. آنها اعتقاد دارند بعضی صداها که از کوه شنیده میشوند، نالههای ضحاک هستند. بنا به روایتی، نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بوده است.
طبق تاریخ بلعمی، محل زیست کیومرث کوه دماوند است و گور فرزند وی هم آنجا قرار دارد. دماوند بار دیگر در پادشاهی منوچهر مطرح میشود؛ آنجا که آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند.
در اشعار کهن ایرانی معمولا نام دماوند در ارتباط با اسطوره به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر میشود. فردوسی در شاهنامه و در ابیاتی، داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر میکند و چنین سروده است:
که این بسته را تا دماوند کوه | ببر همچنان تازیان بیگروه
در اشعار و منظومههای شاعران دیگر از جمله قصیدهای از ناصرخسرو، منظومه ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیدهای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده میشود. قصیده دماوندیه دوم که در سال ۱۳۰۱ شمسی توسط ملکالشعرای بهار سروده شد، از شعرهای معروفی که درباره دماوند سروده شده، چنین است:
ای دیو سپید پای در بند! | ای گنبد گیتی! ای دماوند!
از سیم به سر یکی کله خود | ز آهن به میان یکی کمر بند
تا چشم بشر نبیندت روی | بنهفته به ابر، چهر دلبند
دیدنی های کوه دماوند
آبشار
در جبهه جنوبی کوه دماوند آبشاری یخزده وجود دارد که در جهان منحصربهفرد است. بلندی آن هفت تا ۱۲ متر و قطر آن سه متر است و یخ آن بهجز در گرمترین روزهای تابستان هیچگاه ذوب نمیشود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حوالی ظهر دمای هوا به بالای صفر میرسد و بهدنبال آن آب بسیار کمی از آبشار جاری میشود. در حدود ساعت ۱۶، دمای هوا به زیر صفر بازمیگردد و یخهای ذوبشده دوباره منجمد میشوند؛ به این ترتیب با آبشاری یخی طرف هستیم که همواره یخزده است.
در بالای این آبشار یخی دماوند گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵,۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفعترین آبشار در خاورمیانه است.
یخچالها
در ارتفاعات دماوند پهنههای یخی و سفیدپوش دیده میشوند که حاصل انباشت طولانیمدت برف و یخ هستند. این تودههای یخ در شیبهای کوه شکل گرفتهاند و بهعنوان ذخایر طبیعی آب عمل میکنند. تغییرات دما و میزان بارش بر گسترش یا کاهش آنها اثر مستقیم دارد و از جلوههای شاخص چشمانداز این قله به شمار میروند.
یخچالهای طبیعی معروف کوه دماوند به شرح ذیل هستند:
- یخچال سیوله (جبهه شمالی)
- یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
- یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
- یخچال دره یخار (شمال شرقی)
- یخچال خورتاب سر
- یخچال شمال غربی
- یخچال غربی
آتشفشان دماوند
دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمهفعال است که در دوران چهارم زمینشناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و عمر آن با استفاده از روش کربن ۱۴ حداقل ۳۸,۵۰۰ سال تخمین زده شده است. وجود چندین چشمه گوگردی و چشمههای آب گرم از شواهد نیمه فعال بودن این آتشفشان است. بیشترین و عمدهترین فعالیت آتشفشانی این کوه که باعث شکلگیری آن شد، در حدود ۱۰,۰۰۰ سال قبل روی داده است. قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچهای از یخ آن را پوشانده است.
برخی اعتقاد دارند که دماوند آتشفشانی نیست؛ اما برخی دیگر معتقد هستند که آتشفشان دماوند فعال است و خروج گاز و چشمههای آبگرم علامت فعال بودن آن هستند.
فوران آتشفشان دماوند
در سال ۱۴۰۴ شمسی تصویری از خروج بخار سفید رنگ از قله دماوند در فضای مجازی منتشر شد که موجب دامن زدن به گمانه زنی هایی درباره فعال شدن این آتشفشان خفته گردید.
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده بینالمللی زلزلهشناسی، ضمن تکذیب این موضوع گفت:
آتشفشان دماوند در وضعیت خفته قرار دارد، به این معنا که خاموش نیست؛ اما در مرحله فوران نیز نیست. فعالیتهای درون اتاقک ماگمایی همچنان ادامه دارد و خروج بخار آب و گازهای گوگردی از منافذ سطحی، بخشی از این فعالیت طبیعی است.
پوشش گیاهی و جانوری کوه دماوند
گیاهان کوه دماوند
پوشش گیاهی منطقه دماوند غنی است؛ بهگونهای که از بسیاری گیاهان دارویی این منطقه در کتابهای معتبر گیاه شناسی یاد شده است. در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی میروید که برخی از آنها فقط در ارتفاعات خاصی دیده میشوند.
گیاهان کوه دماوند که به اسم دماوند نامگذاری شدهاند، عبارتاند از:
- کلاه میرحسن دماوندی
- کزل دماوندی
- بومادران دماوندی
- پیرگیاه دماوندی
- ریش قوش دماوندی
- فراموشم مکن دماوندی
- زنگولهای دماوندی
- کتانی دماوندی
- ماشک دماوندی
برخی از انواع بتههای خاردار دماوند عبارتاند از:
- کلاه میر حسن دماوندی
- خارپشتی
- گونههای هزار خار (مانند گون)
برخی دیگر از گونههای گیاهای دماوند عبارتاند از کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخرهای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوتهای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومه پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویه دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبله ارغوانی و مینای پرکپه برگ نقرهای.
چرای بیش از حد دامها، معدنکاوی، جاده کشی و زبالههای گردشگران، دشت شقایقهای دماوند را با خطر جدی مواجه کرده است
دامنه کوه دماوند در ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۳,۵۰۰ متری کاملا پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصربهفرد در دنیا شناخته شده و با نام شقایق لار و رینه در کتابهای معتبر گیاهشناسی جهان به ثبت رسیده است. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر ۴,۰۰۰ متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد؛ ولی متاسفانه چرای بیش از حد دامها، معدن کاوی و جادهکشی این شکوه بینظیر را در معرض آسیبهای جدی قرار داده است. ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۳,۵۰۰ متری دامنه این کوه استوار در فصل بهار با فرشی از شقایق پوشیده میشود که متاسفانه این دشت نیز در معرض خطر جدی زبالههای تولیدی توسط بازدیدکنندگان است.
حیوانات کوه دماوند
منطقه دماوند بهدلیل موقعیت ویژه آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوههای هممرز کویر محدود میشود، میزبان انواع مختلفی از جانوران است. جانوران شکارچی چهارپا مثل روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکندهاند. این جانوران تا ارتفاع ۴,۰۰۰ متری کوه دماوند هم دیده میشود. خرسها هم در این منطقه زندگی میکنند؛ اما بیشتر در غرب و شمال دیده میشوند و از ارتفاعات بلند دوری میکنند.
از دیگر حیوانات کوه دماوند میتوان به حیوانات گیاهخوار مانند کل، میش، آهو، گراز و خرگوش اشاره کرد. بهجز گراز و خرگوش که در دشتهای کوهپایهای کوه دماوند زندگی میکنند، دیگر جانوران فصلهای گرم را در ارتفاعات سپری و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع را کم میکنند. برخی از این جانوران تا ارتفاع ۵,۰۰۰ متری هم بالا میروند.
از پرندگان شکارچی همچون عقاب طلایی، جغد و خفاش را میتوان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، کبک، سینه سیاه و طوطی دارکوب هستند.
تقریبا پنج نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانواده موشها و گورکن در دماوند دیده میشود. بیشتر گزندههای این محدوده سم مهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناکترین خزندهها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴,۰۰۰ متر بسیار کم به چشم میخورند.
جایگاه کوه دماوند در میراث طبیعی ایران
قله دماوند در فرهنگ کشورمان مظهر پایداری، استواری و یک نماد ملی به شمار میرود که بهعنوان یک اثر ملی ثبت شده است. دماوند بهعنوان بلندترین کوه مازندران و ایران در ۳۰ تیرماه سال ۱۳۸۷ شمسی بهعنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
ثبت قله دماوند بهعنوان اثر طبیعی ملی
قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲,۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ شمسی، طی مصوبه شماره ۲۲۱ شورای عالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوست.
روز ملی دماوند
روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو برگزار میشود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز ۱۳ تیر در دامنههای قله دماوند، در شهر رینه لاریجان شهرستان آمل برگزار میکند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. از موسیقی ملی دماوند (با صدای سالار عقیلی) نیز در روز جشن تیرگان سال ۱۳۹۱ شمسی در حضور ۹,۰۰۰ نفر رونمایی شد.
تصویر دماوند روی اسکناس
در صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها روی یا پشت اسکناسهای رسمی ایران به چاپ رسیده است.
مدعیان صعود به قله دماوند در تاریخ
نخستین کسی که ادعای صعود به دماوند را مطرح کرد، «ابودلف خزرجی» بود. او در سفرنامهاش به صعود خود به قله دماوند اشاره کرده و شرحی از قله را نیز آورده است. «قزوینی»، «مسعودی»، «ابن فقیه» و «ناصر خسرو اشاراتی» نیز به صعود خود به دماوند اشاره کردهاند.
در زمانهای قدیم عدهای توانسته بودند خود را به قله دماوند برسانند؛ به گونهای که ناصر خسرو در سفرنامه اش نوشته است:
که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.
اولین صعود موفقیتآمیز اروپاییها به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ میلادی توسط «تیلر تامسن» صورت گرفت. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ میلادی باز میگردد که تیم «سرهنگ محمدصادق خان قاجار» آن را فتح کردند.
در این مطلب سعی کردیم تا شما مخاطبین عزیز کجارو را کمی با شناخت و درک شکوه بلندترین قله ایران و رازهای نهفته در دامنههایش آشنا کنیم. اگر تجربه صعود یا حتی عکاسی از کوه دماوند را داشتهاید، حتما با ما و سایر کاربران به اشتراک بگذارید.
منبع عکس کاور: Unsplash.com | عکاس: وحید کنعانی
سوالات متداول
کوه دماوند کجاست؟
دماوند در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است و در روزهای آفتابی و صاف میتوان از تهران، ورامین و دریای مازندران آن را مشاهده کرد.
آیا آتشفشان کوه دماوند فعال است؟
آتشفشان دماوند در وضعیت خفته قرار دارد، به این معنا که خاموش نیست؛ اما در مرحله فوران نیز نیست. فعالیتهای درون اتاقک ماگمایی همچنان ادامه دارد.