قلعه رستم زابل

قلعه رستم یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان است. این قلعه با پیشینه‌ای ۵۰۰ ساله، نزد مردم به پهلوانی اسطوره‌ای ایران منتسب می‌شود و نمای خشت و گلی آن، عظمت و ابهت تاریخی‌اش را به رخ بیابان می‌کشد. با کجارو همراه باشید.

قلعه رستم از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود و با بنایی وسیع، مربوط به دوران سلجوقی تا صفوی است. محوطه‌ای که قلعه در آن قرار دارد، معروف به محوطه تاریخی حوضدار است. در منطقه حوضدار بقایای شهری باستانی با آجرکاری، ساختمان‌های متعدد، سردر ورودی، برج نگهبانی و ۱۵ برج دفاعی جای گرفته‌ است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مسعود شیخ ویسی)

قلعه رستم زابل مربوط به خان‌های سیستانی در زمان صفویه است؛ کسانی که با نام‌های رئیس رستم، رئیس بهمن و... در منطقه حوضدار حکومت می‌کردند. این قلعه بزرگ‌ترین و با عظمت‌ترین قلعه دوران اسلامی سیستان به حساب می‌آید. عظمت منطقه حوضدار به این قلعه جنبه افسانه‌ای تاریخی داده و به نام بزرگ‌ترین و نام‌آورترین شخصیت سیستان، رستم نام‌گذاری شده است. مجموعه‌ای حدود ۱۵ تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارند. باستان‌شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی در این منطقه کشف کرده‌اند.

قلعه رستم زابل به‌علت دوری از جاده اصلی، کمتر مورد توجه مردم منطقه و مسافران و گردشگران قرار می‌گیرد. با وجود عواملی نظیر شرایط جوی، تغییر مسیر رودخانه هیرمند و نبود منابع انسانی و مالی، این بنای تاریخی رو به تخریب می‌رود و حفاری‌های غیرمجاز در آن باعث تسریع تخریب شده است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: پیروز مقصودی)

قلعه رستم زابل در ۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، بعد از شهر سوخته، خارج از جاده اصلی قرار گرفته است. (مشاهده روی نقشه)

$('.map-container') .click(function(){ $(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){ $(this).find('iframe').removeClass('clicked')});

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

به‌طور کلی با در نظرگیری متون تاریخی و همچنین آثار بازمانده از معماری قلعه رستم و دقت در سفالینه‌های سطحی، احداث این قلعه را می‌توان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد. قلعه رستم تا دوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است. احتمال داده می‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش این قلعه متروک شده است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: مسعود شیخ ویسی)

تاکنون در این قلعه کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته است؛ اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.

عناصر اصلی معماری قلعه، عبارت است از سردر ورودی در جبهه شرقی، برج‌های نگهبانی و تدافعی حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهم‌تر قسمت شاه‌نشین آن. همچنین سایر تاسیسات مسکونی داخلی از دیگر عناصر تشکیل‌دهنده قلعه رستم هستند که تا حدودی تخریب شده‌اند.

هیبت و صلابت دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه باشکوه تمام در برابر ناملایمات طبیعت همچنان می‌درخشد. تیرکش‌های داخل دیوار و برج‌ها و کنگره‌های حصار، وضعیت دفاعی قلعه را به‌خوبی نمایان می‌سازد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

• شاه‌نشین: عناصر اصلی شاه‌نشین شامل حیاط مرکزی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، مجموعه‌ای از اطاق‌های مختلف در اطراف حیاط مرکزی و ساختمان حاکم‌نشین می‌شود که متصل به مجموعه فوق و ساختمان امنیتی است. در بعضی از اطاق‌ها با قرار دادن خشت‌ها در کنار یکدیگر پنجره‌های زیبای مشبک مانندی را به‌وجود آورده‌اند که یکی از ویژگی‌های معماری منطقه است.
• یخدان: در بخش شرقی قلعه و رو‌به‌روی شاه‌نشین قرار دارد که شامل یک فضای مدور نسبتا وسیعی به ارتفاع پنج متر از سطح زمین می‌شود.
• اصطبل: با فاصله کمی از ارگ شاه‌نشین واقع شده است. در پشت آن، ساختمان طویلی قرار دارد که در بدنه اضلاعش آخورهایی به ردیف دیده می‌شود.
• خندق: در حال حاضر خندقی به عرض ۷/۵ متر (با تغییر اندازه در برخی قسمت‌ها) قلعه را در برگرفته است. به‌دلیل انباشته شدن خاک، عمق خندق چندان زیاد نیست.

شرایط اقلیمی و وضعیت آب‌وهوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه معماران و سازندگان را برآن داشته‌اند که دژی مستحکم به‌منظور بهره‌برداری‌های نظامی-مسکونی ایجاد کنند. بر این منظور از خشت خام استفاده شده است و در بعضی موارد، آثار گچ نیز در اطاق‌ها دیده می‌شود.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: بابک معاون، حسام کرمی، کتی سپهری و علی حاجی)

• به‌دلیل قرارگیری در منطقه جنوبی کشور، بهترین زمان برای بازدید از قلعه رستم زابل فصول خنک سال هستند.
• از آنجا که نورپردازی برای این بنای تاریخی صورت نگرفته است، توصیه می‌کنیم در ساعات روشنایی روز به آن مراجعه کنید. ساعات اولیه صبح یا نزدیک غروب، هوا مناسب‌تر است.
• راهنمای گردشگری در قلعه رستم زابل وجود ندارد. پس بهتر است پیش از سفر، اطلاعات کافی درباره آن داشته باشید.
• آثار تاریخی میراث بشریت هستند. آن‌ها را پاس بداریم و بی‌‌خدشه‌ای، به نسل بعد امانت‌شان دهیم.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

نویسنده: زهرا صالح نژاد