قلعه سه کوهه

سیستان و بلوچستان یکی از ارزشمندترین استان‌های کشور است؛ استانی با آثاری مهم در دل خود که مورد بی‌مهری واقع شده است. شهر سوخته، دهانه غلامان، ارگ جلال آباد و... تنها بخشی از جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می‌دهند. در بخش سیستان، در فاصله کمتر از ۵۰ کیلومتری زابل، قلعه تاریخی سه کوهه واقع شده است، قلعه‌ای با تاریخی پرقدمت و افسانه‌های محلی. این قلعه دومین سازه بلند دشت سیستان به شمار می‌آید و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با کجارو همراه باشید و بیشتر درباره قلعه سه کوهه بخوانید.

قلعه تاریخی سه کوهه از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود و بعد از کوه خواجه دومین بنای بلند دشت وسیع سیستان محسوب می‌شود. این قلعه در زمینی مستطیل‌شکل و مرتفع، با مساحتی حدود ۳۷۰۰ متر مربع ساخته شده است و دو مسیر ورودی از جهت شرق و غرب دارد. مسیر ورودی غربی قلعه غیرقابل تردد و دچار خرابی‌های زیادی شده است. مسیر ورودی شرقی نیز سراشیبی تندی دارد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Dolphinphoto5d)

قلعه تاریخی سه کوهه در تاریخ ۱۲بهمن ماه ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۲۵۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

قلعه سه کوهه در بخش شیب‌آب، در روستای سه کوهه، در شهر زابل قرار گرفته است. این قلعه تاریخی از شمال شرق به دشت‌های نیم‌دایره‌ای، از جنوب به روستای دل‌آسا، از غرب به اراضی روستای لوتک و از شمال غرب به قلعه سام منتهی می‌شود. (مشاهده روی نقشه)

• فاصله قلعه سه کوهه تا زابل: ۴۲.۴ کیلومتر
• قلعه سه کوهه تا زاهدان: ۱۹۵ کیلومتر

سه کوهه از عقب‌نشینی آب جلگه زابل ایجاد شده است و در مسیر زابل به طرف زاهدان و در قسمت مسیر شیب قرار دارد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Mr sargazi)

سه کوهه به‌دلیل قرارگیری در مسیر رودخانه هیرمند، به‌طور کامل زیر آب رفت و بعدها با تغییر مسیر حرکتی رودخانه مجال بیرون آمدن از زیر آب را پیدا کرد و به‌صورت سه برآمدگی یا سه کوه روی خشکی دشت سیستان ظاهر شد. بدین‌ترتیب سه کوهه در ابتدا به‌صورت سه جزیره از آب بیرون آمد و سپس رفته‌رفته با پس‌رفت آب جلگه رودخانه تمامی مساحت آن از آب خارج شده است.

بسیاری بر این عقیده‌اند که شاخصه‌های معماری این منطقه به دوره افشاریه برمی‌گردد. اوج حیات سیاسی و نظامی قلعه سه کوهه نیز مربوط به زمان ناصر‌الدین شاه قاجار است؛ به‌گونه‌ای‌ که در جریان تکاپوهای استعماری دولت انگلستان و جداسازی بخش‌هایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا کرد و در لشکرکشی به هرات نقش موثری را عهده‌دار بود. سردار علیخان سربندی اولین کسی بود که به حکومت مرکزی دولت ایران گردن نهاد و پرچم ایران را در سال ۱۲۳۱ هجری شمسی بر فراز قلعه سه کوهه برافراشت.

اهمیت تاریخی قلعه سه‌ کوهه را می‌توان از سه جهت ارزیابی کرد:

• این قلعه تاریخی که سابقه آن به عصر قاجاریه می‌رسد، آخرین دژ مسکونی است که حاکم وقت آن منطقه در آن استقرار یافته بود.
• قلعه سه کوهه نمادی از معماری سیستان است و در ردیف آخرین بناهایی به شمار می‌آید که به این سبک و سیاق ساخته شده‌اند.
• قلعه سه کوهه از جمله نقاطی در سیستان است که در مبارزات بین ایران و بریتانیا، پرچم ایران در آن به اهتزاز درآمد. این قلعه چندساله شاهد اوج‌ درگیری‌های نظامی و سیاسی میان بریتانیای کبیر و ایران در عصر حکومت ناصرالدین شاه قاجار بود و مسبب بازپس‌گیری بخش‌هایی از کشور در حین جنگ شده است.

در کنار قلعه سه کوهه زابل، یک ارگ کوچک روی کوه سوم قرار دارد که مساحت آن ۲۰۰۰ متر است. این ارگ کوچک تا قلعه سه کوهه زابل، تنها ۲۰ متر فاصله دارد و همین فاصله اندک سبب شده است تا بسیاری از مورخان فرضیه یکی بودن ارگ و قلعه را طرح کنند. آثار زندگی در این ارگ به‌خوبی و به‌طور واضح مشخص است؛ اما دقیقا معلوم نیست چه کسانی و چه زمانی در ارگ زندگی کرده‌اند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Amirkhan33)

طبق گفته‌های کهنسالان روستا، در این قلعه سکه ضرب می‌شد؛ همچنین چاهی در ضلع جنوبی قلعه وجود داشت که به هنگام جنگ، جسدها را داخل آن می انداختند. این چاه بسیار عمیق بود؛ به‌طوری که وقتی اهالی سنگی در آن می‌انداختند، صدای آن شنیده نمی‌شد. امروزه از این نقطه، تنها چاله‌ای باقی مانده است. به هر حال این قلعه بخشی از تاریخ سیستان است که مسائل سیاسی و اجتماعی زیادی درآن رخ داده است و بخشی از تاریخ چند صد ساله اخیر سیستان به آن مربوط می‌شود.

معماری قلعه سه‌ کوهه به سبک و سیاق معماری سیستان است. در این قلعه از دو نوع طاق آهنگ وجود دارد. این نوع طاق در امتداد یک خط است و نمی‌توان در سطوح ناهموار با برآمدگی استفاده کرد و بهتر است حتما سطح زیرین طاق آهنگ به‌شکل صاف و مستطیل باشد. این طاق‌ها به دو روش روس و پر و با کمک از یک لنگه و دو لنگه قابل اجرا هستند. در راهروهای قلعه از طاق با خیز کم و در قسمت طراحی اتاق‌ها از طاق‌هایی با خیز بیشتر استفاده شده است.

ساخت خانه‌های موجود در دهستان سه کوهه مثل دیگر آبادی‌های ایران ابتدا شامل دیوار چینی، سپس مشخص کردن ایوان‌ها و درها و نهایتا سقف زدن خانه‌های ده می‌شد. روش درست کردن سقف برای خانه‌های منطقه سیستان به این شکل است که از یک طرف شروع به ساخت سقف تا قسمتی کمتر از نصف آن می‌کنند و از سوی دیگر نیز همین مقدار برای ساخت سقف پیش می‌روند. هنگامی که پایه‌های سقف روی دیوارهای اتاق به هم می‌رسند، از هر طرف شروع به چیدن چند ردیف دیگر برای اتمام سقف می‌کنند. عموم سقف خانه‌های دشت سیستان به‌شکل گنبدی و به سبک یزدی ساخته می‌شوند.

عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: Ahmadoudi)

قلعه سه کوهه سه قست دارد:

• ارگ شمالی: این قسمت از قلعه محل استراحت حاکم و همراهان او بوده است. ارگ شمالی نمای خارجی چندضلعی با سطح گنبدی و طاق‌های بلند دارد و به نسبت ارگ جنوبی قلعه، از مساحت به مراتب کمتری برخوردار است. به ارگ شمالی ملک‌سار یا فلک‌سر نیز گفته می‌شود.
• ارگ میدانی: این قسمت از قلعه پر است از اتاق‌های کوچک و بزرگ که مکانی برای استراحت و خواب خدمتکاران و سربازان محافظ حاکم و همراهان او بوده‌اند. این قسمت میان ارگ شمالی و جنوبی است.
• ارگ جنوبی: این بخش از قلعه تنها متعلق به حاکم وقت است و همانند یک قصر نقلی شامل ایوانی باریک و بلند، حیاطی کوچک و تعدادی اتاق در قسمت شمالی حیاط می‌شد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Dolphinphoto5d)

خوشبختانه امکان بازدید از قلعه سه کوهه وجود دارد. برای این منظور باید از کلیددار قلعه، کلید در آن بگیرید و پس از بازدید، آن را به وی پس دهید. برای یافتن کلیددار کافی است از همسایه‌های مجاور قلعه پرس‌و‌جو کنید.

نویسنده: زهرا آذرنیوش