آسیاب بادی مچی

آسیاب‌های بادی یکی از قدیمی‌ترین تکنولوژی‌های جهان هستند و طبق نظر بسیاری، خاستگاه آن‌ها سیستان است. این سازه‌های تاریخی بعدها به دیگر نقاط جهان راه یافتند و با شکل‌های متفاوتی به حیات خود ادامه دادند.

یکی از مهم‌ترین آسیاب‌‌های بادی سیستان، آسیاب بادی مچی است که در نزدیکی تعدادی از مهم‌ترین جاهای دیدنی زابل، نظیر قلعه رستم و قلعه مچی قرار دارد. هرچند از قدمت آن اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ معماری آن بی‌گمان نشان از عمر بسیارش دارد. با کجارو همراه باشید و بیشتر درباره آسیاب‌های بادی سیستان، به‌خصوص آسیاب بادی مچی بخوانید:

در حاشیه مرزهای شرقی ایران که در مسیر بادهای موسمی قر ار دارد و فاقد میزان کافی آب‌های روان سطحی است، از دیرباز استفاده از نیروی باد برای به‌کار انداختن آسیاب‌های بادی معمول بوده است. هم‌اینک نیز در بعضی نقاط این منطقه استفاده از باد برای تولید نیرو رواج دارد. یکی از این نمونه‌ها استان سیستان و بلوچستان است. در این خطه با توجه به شرایط جغرافیایی و وزش بادها، آسیاب‌های بادی متعددی به چشم می‌خورد و در واقع سیستان نخستین خاستگاه آسیاب‌های بادی در ایران است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Dolphinphoto5d)

مسعودی درباره سرزمین آسیاب‌های بادی این‌گونه می‌گوید:

استخری نیز دراین‌باره می‌گوید:

در مورد زمان پیدایش آسیاب‌های بادی اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛ اما طبق گفته مورخان و سیاحان احتمالا زمان پیدایش آسیاب‌های بادی به ۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. درباره مکان پیدایش و زادگاه آسیاب بادی نیز حرف و حدیث‌های فراوانی وجود دارد؛اما اغلب محققان و مورخان در اینکه سیستان زادگاه آسیاب بادی است، هم‌‌رای‌ هستند. این تکنولوژی یکی از روش‌های ارتباط تجاری بر اساس مجاورت اقوام با یک‌دیگر و تسلط یک قوم بر قوم دیگر است و از طریق جاده ابریشم به سرزمین‌های شرق دور به‌خصوص چین منتقل شده است. آسیاب‌های بادی در مواردی همچون تهویه هوای منازل، کشیدن آب از چاه و آرد کردن غله مورد استفاده قرار می‌گرفتند. ایران با داشتن ۲۰۰۰ آسباد و آسیاب اولین كشور دارنده آسیاب‌های بادی است. هلندی‌ها این فناوری سنتی را طی جنگ‌های صلیبی از سیستان ایران گرفته‌اند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: آرمان گلستانه)

طرز ساخت آسیاب‌های بادی سیستان بدین گونه است که در آغاز، برجی بلند، مانند مناره می‌سازند. ساختمان آسیاب دارای دو بخش است. در بخش پایین، سنگ‌های آسیا قرار دارد كه بر اثر چرخش سنگ زیرین غلات را آرد می‌كند. در بخش بالا، چرخی قرار دارد كه با نیروی باد به حركت در می‌آید. بر اثر حركت چرخ و محور آن، سنگ زیرین آسیاب به چرخش در می‌آید. پس از پایان این بنای دو اشكوبه، سیستانی‌ها چهار شكاف در دیوار ایجاد می‌كنند. این شكاف‌ها همانند شكاف‌های تیراندازی در برج‌ها و باروها است. شكاف‌ها از درون ‌تنگ‌تر می‌شوند. باد از میان این شكاف‌ها با نیروی بسیار به درون می‌وزد؛ مانند بادی كه از دم آهنگری خارج می‌شود.

از جمله نقاطی كه تاكنون بقایای آسیاب بادی در آن پابرجا است، می‌توان به ناحیه حوضدار زابل اشاره کرد. آثار تزیینات خشتی، جدار و نمای خارجی آسیاب بادی مچی گویای هویت تاریخی آن است. قلعه مچی و بناهای وابسته به آن در جنوب غربی زابل قرار دارد. این قلعه مقر و کاخ خاندان بزرگ ملک محمد رییسی، فرمانروایان جنوبی سیستان بود که از خشت و گل ساخته شده‌ است.

عکس از برخط نیوز (عکاس: نامشخص)

آسیاب بادی مچی در ۸۰۰ متری قلعه مچی، در ناحیه حوضدار جنوب غربی زابل قرار دارد. (مشاهده روی نقشه)

• فاصله آسیاب بادی مچی تا زابل: ۶۷ کیلومتر
• فاصله آسیاب بادی مچی تا زاهدان: ۱۵۸ کیلومتر
• فاصله آسیاب بادی مچی تا چابهار: ۷۸۰ کیلومتر
• فاصله آسیاب بادی مچی تا ایرانشهر: ۴۷۲ کیلومتر

عکس از برخط نیوز (عکاس: نامشخص)

از سال ساخت آسیاب بادی مچی اطلاعی در دست نیست؛ اما به احتمال زیاد تاریخچه آن به منطقه حوضدار برمی‌گردد. در مورد تاریخچه این منطقه نیز حرف و حدیث‌های بسیاری است. در کتاب احیا الملوک آمده است:

قلعه مچی زابل/عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Brendan Riordan)

از اوایل اسلام تا پایان دوره صفوی، حوضدار دوره پررونقی را پشت سر گذاشت و کشاوزی شغل اصلی مردم این منطقه بود. اما از دوره صفوی تا اوایل دوره قاجار، به‌علت جنگ و لشکرکشی‌های فراوان و حمله به سیستان، امنیت از منطقه سلب شد. در منطقه حوضدار قلعه رستم به‌عنوان پایگاه دفاعی ساخته شده بود، قلعه مچی به‌عنوان بخش حاکم‌نشین قرار داشت و در پیرامون آن‌ها مردم عام ساکن بودند. برای دسترسی بهتر مردم منطقه آسیاب‌های بادی فراوانی را به‌طور پراکنده بنا کرده بودند که آسیاب مچی یکی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌آید.

آسیاب بادی مچی در دو طبقه ساخته شده است:

• در طبقه همکف سه اتاق وجود دارد که یکی از آن‌ها آسیاب‌خانه است و شامل مخزن آب و محلی برای چرخیدن سنگ آسیاب می‌شود. دو اتاق دیگر انبار یا اطاق‌های خدماتی هستند.
• در طبقه فوقانی فقط چرخ بادی تعبیه شده است.

مصالح بنا به‌طور کامل شامل خشت و کاهگل می‌شود. دیوارهای قطور بنا طوری ساخته شده‌اند که هنگام وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در اواخر بهار و تابستان، باد به‌صورت برج میان آن‌ها فرورود و سه بال از هشت بال کثیرالضلاع‌شکل آسیاب را به حرکت درآورد؛ بقیه بال‌ها که در جهت وزش باد نیستند، مانع حرکت دایره‌وار نمی‌شوند. بال‌ها به‌شکل عمودی کار گذاشته شده‌اند. بدین‌ترتیب سنگ رویین آسیا روی سنگ زیرین به حرکت درمی‌آید.

عکس‌های گالری از برخط نیوز (عکاس: نامشخص)

عکس از برخط نیوز (عکاس: نامشخص)

اگر قصد داشتید از آسیاب بادی مچی دیدن کنید، می‌‌توانید با برنامه‌ریزی، از دیگر جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان در این منطقه نیز بازدید داشته باشید.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: فرهاد حسین‌زاده، حامد یونسی، Si Vi و حسین جهان‌تیغ)

نویسنده: بهاره غنچه