منطقه حفاظت شده مراکان

منطقه حفاظت‌شده مراکان خوی اولین منطقه حفاظت‌شده کشور است که با بیش از ۱۰۰ هزار هکتار مساحت جزو جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. در واقع، ۵۶ درصد این منطقه در آذربایجان غربی و ۴۴ درصد آن در آذربایجان شرقی قرار دارد. منطقه مراکان که تحت سرپرستی اداره حفاظت محیط زیست خوی قرار دارد، بهشت قوچ و میش ارمنی به شمار می‌رود. ضمن اینکه ۲۳۹ گونه گياهی، ۲۷ گونه پستاندار، ۱۲۸ گونه پرنده و ۲۰ گونه خزنده در آن وجود دارد.

منطقه حفاظت‌شده مراکان در استان آذربایجان شرقی واقع شده است و غرب، جنوب و جنوب غرب شهر جلفا را تشکیل می‌دهد. رودخانه ارس، از رودخانه های مرزی ایران، و جمهوری آذربایجان در مرز شمالی این منطقه قرار دارند.

از نظر تقسیمات سیاسی، بخش‌هایی از منطقه حفاظت‌شده مراکان در استان آذربایجان‌شرقی (شهرستان‌های مرند و جلفا) و بخش‌هایی در استان آذربایجان‌غربی (شهرستان‌های پلدشت، چایپاره و خوی) قرار گرفته است. نزدیک‌ترین شهرها به این منطقه، شهرهای جلفا و هادی شهر در شمال‌شرقی مراکان و شهر قره ضیاالدین در جنوب‌غربی آن هستند.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، جلفا (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رضا نوری)

دسترسی به منطقه حفاظت‌شده مراکان از طريق جاده ترانزيت تبريز به مرز بازرگان (از ايواوغلی تا قره ضیاالدین) امکان‌پذیر است. اين منطقه در ضلع شمالی جاده يادشده قرار دارد و محدوده‌ای تا مرز ايران با جمهوری آذربايجان (حاشيه رودخانه ارس) را از سمت شمال در بر می‌گيرد. علاوه بر جاده يادشده، جاده قره ضیاالدین به شهرک مرزی ارس و همچنين جاده مرزی جلفا به شهرک ارس به ترتيب ضلع غربی و ضلع شمالی اين منطقه را تشكيل می‌دهند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Gaeini)

منطقه مراکان و یکانات در مهر ۱۳۴۴ هجری شمسی به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده تصویب شد و پس از آگهی رسمی تحت حفاظت قرار گرفت. در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی منطقه یکانات از مراکان جدا شد و مراکان با وسعتی معادل ۹۲,۷۱۵ هکتار بر اساس مصوبه شماره یک شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید در شهریور ۱۳۴۶ هجری شمسی به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده به تصویب رسید.

تا قبل از سال ۱۳۴۶ هجری شمسی چرای بی‌رویه احشام، قطع درختان، شکار غیرقانونی و تبدیل علفزارها به زمین‌های کشاورزی و تخریب اراضی در این منطقه به‌شدت رو به افزایش بود؛ ولی در سال ۱۳۴۶ پس از برخورداری از عنوان حفاظت‌شده و سعی و کوشش شکاربانان، پوشش گیاهی منطقه احیا شد. همچنین جمعیت حیات وحش منطقه سیر صعودی پیدا کرد؛ به‌طوری که در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی حدود ۳,۰۰۰ راس کل و بز و ۴,۰۰۰ راس قوچ و میش در این منطقه شمارش شدند.

منبع عکس: سایت جاذبه‌ها (عکاس: ناشناس)

در اوایل انقلاب اسلامی عده‌ای افراد سودجو و فرصت‌طلب با اسلحه‌های غیرمجاز به شکار حیوانات پرداختند و بسیاری از اراضی به زیر کشت انواع محصولات رفت؛ گرچه در سال‌های بعد با حمایت‌های قانونی و مراقبت‌های شبانه‌روزی، وضعیت زیستگاه‌ها بهبود یافت و بر جمعیت جانوران وحشی افزوده شد. ۲۰ درصد منطقه در قالب سه منطقه امن به‌منظور حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری با همکاری اداره‌کل منابع طبیعی مورد حفاظت شدید قرار گرفت. هم‌اکنون نیز افزایش دام‌های اهلی و بیش از ظرفیت منطقه و شکارغیر مجاز از عوامل تهدید حیات وحش در مراکان هستند؛ زیرا افزایش بیش از ظرفیت دام‌های اهلی موجب نابودی پوشش گیاهی و کاهش علوفه مورد نیاز حیات وحش می‌شود و گاهی شکارهای غیرقانونی جمعیت وحوش منطقه را تهدید می‌کند.

در حال حاضر منطقه حفاظت‌شده مراکان یکی از جاهای دیدنی جلفا محسوب می‌شود که با حدود ۴۰ سال سابقه حفاظت قانونی، از قدیمی‌ترین مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست کشور به شمار می‌رود. بر اساس آخرین مساحت اعلام شده با استفاده از سیستم موقعیت زمینی (GPS) در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی، مساحت منطقه مراکان ۱۰۳,۹۸۳ هکتار بوده است.

منطقه حفاظت‌شده مراکان به‌علت وجود زیستگاه‌های مختلف، از تنوع گونه‌های جانوری برخوردار است. ضمن اینکه این منطقه با تاثیرپذیری از محیط اطراف خود و به‌دلیل داشتن ارتفاعات، صخره‌ها، دشت‌ها و تپه ماهورهای متعدد با پوشش گیاهی متنوع استپی، به‌صورت مجموعه ارزشمندی از حیات جانوری در شمال‌غربی کشور در آمده است.

منبع عکس: سایت ایسنا (عکاس: ناشناس)

خرس قهوه‌ای، سنجاب ایرانی، گراز، گرگ، خرگوش، لک‌لک سفید، کشیم بزرگ، شاه بوف، قرقی، گونه‌هایی از اردک‌ها، گونه‌های مختلفی از مارمولک‌ها از شاخص‌ترین جانوران این منطقه هستند.

پستانداران

مطالعه پستانداران در منطقه حفاظت‌شده مراکان منجر به شناسایی ۲۸ گونه از ۱۲ خانواده در پنج راسته شده است که شاخص‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از قوچ و میش ارمنی، کل و بز، پلنگ، سیاه گوش، هامستر خاکستری، روباه، شغال، گربه وحشی، گراز، خرگوش، سمور و انواع جوندگان.

شاخص‌ترین گونه جانوری این منطقه نژاد خاص قوچ و میش ارمنی است. در جریان آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۲ هجری شمسی تعداد ۴,۴۰۳ راس قوچ و میش ارمنی؛ کل و بز شامل ۲,۰۰۶ راس؛ قوچ و میش با ترکیب جنسی ۵۱۰ راس قوچ و ۱,۴۹۶ راس میش و همچنین ۲,۳۹۷ راس کل و بز با ترکیب جنسی ۴۸۷ راس کل و ۱,۹۱۰ راس بز مورد سرشماری قرار گرفت.

پرندگان

تاکنون در این منطقه ۱۲۸ گونه پرنده متعلق به ۳۴ خانواده شناسایی شده است که از عمده‌ترین آن‌ها می‌توان به هما، عقاب طلایی، بالابان، کبک دری، تیهو، کبک چیل، کرکس مصری، دال، زاغ بور و… اشاره کرد.

خزندگان و ماهیان

از خزندگان و ماهیان منطقه نیز تاکنون ۳۴ گونه مورد شناسایی قرار گرفته است که مهم‌ترین آن‌ها شامل افعی البرزی، لاک‌پشت مهمیزدار غربی، ماهی اسبله و… می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سهیل طالعی)

علاوه بر درختان بلوط که ۷۰ درصد پوشش جنگلی منطقه مراکان را تشکیل می‌دهند، گونه‌های دیگری همچون ولیک، زالزالک، بنه، کیکم، گردو، بادام وحشی و گاه سماق در منطقه قابل‌مشاهده هستند. همچنین تک درختان سیب، گلابی، گوجه وحشی و نسترن نیز در منطقه به چشم می‌خورد.

منطقه حفاظت‌شده مراکان از لحاظ پوشش گیاهی شامل ۱۰ تیپ اصلی و مقداری اراضی زراعی، جنگلی و صخره‌ای می‌شود. پوشش گیاهی منطقه از پراکندگی خاصی در نقاط مختلف برخوردار است؛ به‌طوری که بخش‌های گرم، تپه ماهور، در شیب‌های ملایم و غیر صخره‌ای از ترکیبی از جوامع علفی و گراس‌های مختلف نظیر استیپا، پوا، مرغ، جودوسر و آگروپیرون تشکیل شده است. در سایر مناطق به‌ویژه در نقاط مرتفع، انواع گونه‌های خشک، خاردار و پشته‌ای نظیر گون‌ها، چوبک و کلاه میر حسن با گونه‌های علفی دیده می‌شوند. در پاره‌ای از نقاط آن فقط گونه درمنه با گونه‌های علفی وجود دارد. در کوهپایه‌ها و دره‌های نقاط مختلف منطقه، مخصوصا در ارتفاعات شمالی و مرکزی، درختچه‌هایی نظیر شیر خشت، رامنوس، نارون، گلابی وحشی، کاهی بنه و نسترن وحشی به چشم می‌خورد. گز در کناره‌های رودخانه ارس و گونه قیچ غالبا در غرب دره شام از گویسال تا آق بلاغ به‌طور پراکنده رشد می‌کنند.

در اکثر دره‌های پرآب، درختان گردو شکوه خاصی به منطقه بخشیده است. همچنین در حاشیه رودخانه‌ها درختان بید و زبان گنجشک و تبریزی یافت می‌شوند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فروغ شریفی)

اقامتگاه بوم‌گردی خانه سبز مارکان در روستای مارکان و در منطقه سبز و حفاظت‌شده مراکان قرار دارد. این اقامتگاه محلی با چیدمان و معماری سنتی، سرویس بهداشتی نوساز و تمیز، اینترنت رایگان، انتخابی عالی برای اقامت محسوب می‌شود. استفاده از این اقامتگاه نه‌تنها باعث رونق اقتصاد مردم بومی می‌شود؛ بلکه طعم زندگی روستایی و فراغت از زندگی شهری را پیشکش شما می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نیما فرود)

• منطقه مراکان در فصل بهار جذابیتی دوچندان پیدا می‌کند و طبیعت بکر و زیبا با مناظری بدیع و جذاب در کنار آب و هوای عالی هر گردشگری را به وجد می‌آورد.
• از ریختن زباله در طبیعت زیبا بپرهیزید و در صورت امکان زباله‌های ریخته‌شده را جمع‌آوری کنید.
• به حیوانات این منطقه غذا ندهید و از آسیب‌زدن به آن‌ها اجتناب کنید.

نویسنده: بهنام شکوری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی