قره کلیسا

قره کلیسا ماکو، کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود، از جاذبه‌های مذهبی و مکان های دیدنی آذربایجان غربی است که در ۲۰ کیلومتری چالدران واقع است و به‌همراه دو کلیسای «زور زور» و «سن استپانوس»، جزو یکی از میراث جهانی ایران به شمار می‌روند. اگر به دیدن جاذبه‌های تاریخی و مذهبی علاقه‌مندید، در این مقاله با کجارو همراه شوید تا شما را با قره کلیسا آشنا کنیم.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

قره كليسا يكی از زيباترين و پرنقش‌ونگارترين كليساهای ارمنيان در ايران است که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود. این کلیسا روی مزار تاتائوس؛ یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) احداث شده است و تاریخچه ساخت آن بر اساس اسناد موجود، به بعد از شهادت تاتائوس مقدس توسط جانشین پادشاه ارمنستان می‌رسد.

منبع عکس: یونسکو

تاتائوس یکی از حواریون عیسی مسیح بود که در حدود سال ۴۰ میلادی به دعوت «آبکار»، پادشاه ارمنستان، برای تبلیغ دین مسیحیت راهی این سرزمین شد. بعد از مرگ آبکار، فردی به نام سانادروک به پادشاهی رسید. وی به‌همراه دخترش که «ساندخت» نام داشت، دین مسیح را پذیرفتند؛ اما اندکی بعد سانادروک این دین را ترک کرد و با تاتائوس به مخالفت برخاست. در سال ۶۶ میلادی تادئوس مقدس به‌همراه ساندخت و چند نفر دیگر که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور این پادشاه دستگیر شدند و پس از شکنجه به قتل رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد. بعدها روی قبر او نمازخانه كوچكی ساختند و در قرن هفتم ميلادی، اين نمازخانه به كليسای بزرگی تبديل شد.

روایت دیگری که پیرامون ماجرا وجود دارد این است که تاتائوس وقتی به ارمنستان آمد برای پیروان خود کلیسایی ساخت و وقتی که توسط سانادروک به قتل رسید او را در محراب همین کلیسا به خاک سپردند. دختر پادشاه نیز در نزدیکی این کلیسا دفن شده است که در خال حاضر آرامگاهش در نزدیکی این کلیسا قرار دارد.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

کلیسای تادئوس مقدس، که نام دیگر قره کلیسا است، در زبان ارمنی «سورپ تادئوسی وانک» (به زبان ارمنی: Սուրբ Թադէոսի վանք و به لاتین: Surb Tadeosi vank) نامیده می‌شود. این کلیسا در بین ارمنیان به تاده مقدس معروف است و مورخان سده هشتم هجری به بعد نیز در آثار خود از آن با نام قرا کلیسا نام برده‌اند. تصور می‌شود به کار بردن واژه «قره» برای این کلیسا که در زبان ترکی به‌معنای سیاه است، به‌علت استفاده از سنگ سیاه در ساختمان آن باشد؛ هرچند زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بوده است و مطمئناً در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری، کلیسای طاطاووس نامی دیگر داشته است.

در گویش‌های تاتی و هرزنی که از زبان آذری هستند واژه‌های «کله» یا «کالا» به معنی «بزرگ» است. قرا در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بوده است. از آن جایی که ارمنی‌ها به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند، وانک تاتووس همانند سایر وانک‌های ارمنی‌ها، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش‌نویسان، فلاسفه، مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» کاملا مطابقت دارد؛ در حال حاضر نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

قره کلیسا معماری زیبا و چشم‌نوازی دارد و در میان کلیساهای ایران زبانزد است و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های قره كلیسا می‌توان به تزیین این اثر باستانی با داستان‌های شاهنامه اشاره كرد كه زیبایی خاصی به این اثر بخشیده است. تکنیک و حجم‌پردازی این کلیسا نیز در نوبه خود از کم‌نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. نقش‌برجسته‌های کلیسا در نهايت زيبايی، ظرافت، تناسب و با مضامين مرتبطی به دست هنرمندان باذوق، باتجربه و بامهارت اجرا شده‌اند.

کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن، زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیاط جانبی غربی است.

منبع عکس: خبرگزاری برنا (عکاس: علی غیور)، خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)، باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی) و یونسکو

اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نگاه کنید، تمام بنا به‌صورت یک ساختمان واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنی‌ها که به‌شکل مربع است، این کلیسا مستطیل‌شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.

قسمت خارجی قره کلیسای ماکو، دارای طرح‌های معماری جالب و زيبایی شامل نقش‌های گل و بوته، تصاوير انسانی، شکل حيوانات و نقوشی مشتمل بر وقايع داستانی است. با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه، پنج برج دیده‌بانی به‌شکل یک قوس قرار گرفته است.

همچنین مقبره ساندخت، شاهزاده ارمنی که به سبب عقیده‌اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش‌برجسته‌های فراوانی روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکلی زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا و روی دیوار، محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.

منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)

قره کلیسا در طول زمان بارها غارت و تخریب شده و به‌دلیل بلایای طبیعی مانند زلزله، آسیب فراوانی دیده است. یورش مغولان و جانشینان آن‌ها، حمله تیمور لنگ، حمله سپاه عثمانی و جنگ‌های داخلی آذربایجان، خسارت زیادی به این بنا وارد کرده است. نخستین بار هنگام حمله چنگیزخان مغول بخش وسیعی از قره کلیسا تخریب شد؛ اما در زمان حکومت هلاکوخان این کلیسا به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت شد.

سیمون بزنونی دستور داد تخته سنگ‌هایی از مرمر سفید را از منطقه «قرخ بولاغ» و «شاورشان» (ماکو) به محل کلیسا حمل کنند و در ضلع باختری کلیسای کهن به بازسازی کلیسای قدیمی بپردازند. ساختمان جدیدتر کلیسا در دوران قاجار به فرمان عباس میرزای ولیعهد به بخش قدیمی‌تر اضافه شد. کلیسای جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی‌نظیر، با الهام از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان تزیین شده است؛ هر چند مراحل ساختن این کلیسا به‌علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

قره کلیسا میان ارمنی‌ها از تقدس بالایی برخوردار است. بسیاری از آن‌ها فرزندان خود را برای غسل تعميد به اين كليسا می‌برند، در آن جا جشن می‌گيرند، گوسفند قربانی می‌كنند و خواسته‌های خود را از خدا و حضرت مسيح (ع) طلب می‌كنند.

شرکت در این مراسم برای مسیحیان آزاد است و اغلب ارامنه از نقاط دور و نزدیک ایران از جمله شهرهای ارومیه، تبریز، تهران، اصفهان و از ديگر كشورهای جهان مانند ارمنستان، سوريه، لبنان، هلند، فرانسه، اتريش، آلمان و كانادا در اين مراسم شركت می‌كنند.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

قره کلیسا یکی از جاهای دیدنی ماکو است که در نزدیکی روستای قره کلیسا و در هفت کیلومتری جاده چالدران به قره ضیاالدین و همچنین جنوب شهر ماکو قرار دارد. فاصله قره کلیسا تا شهر چالدران حدود ۲۰ کیلومتر است که در جهت شمال شرق چالدران و در منطقه «سیه چشمه» واقع شده است.

این کلیسا در منطقه کوهستانی چالدران که مرتفع‌ترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در تپه کم‌ارتفاعی در دامنه کوه جای گرفته که از طرف مشرق بر دره کم عمقی مشرف است که در آن رودی جاری است.

منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)

برای دیدن کلیسای طاطاووس باید راهی شمال غرب ایران و استان زیبای آذربایجان غربی شوید. از طریق دو مسیر تبریز و ارومیه می‌توانید به این کلیسای تاریخی بروید:

• میسر اول: راه اول شما را از طریق تبریز به قره کلیسا می‌رساند و در این مسیر از شهرهای مرند، قره ضیاءالدین و شوط عبور می‌کنید. از شوط تا قره کلیسا حدود ۳۵ کیلومتر است. قره کلیسا تقریبا در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. وقتی از شوط به‌سمت چالدران حرکت می‌کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست شما قرار گرفته است. بیشتر این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوط، جاده ترانزیت بین‌المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.
• مسیر دوم: در مسیر دوم شما از طریق ارومیه به قره کلیسا می‌رسید و شهرهای سلماس، خوی و چالدران را پشت سر می‌گذارید. جاده خوی به چالدران با مسافت حدود ۱۰۰ کیلومتر، کوهستانی و نسبتا فرعی است.

فاصله تبریز تا قره کلیسا: حدود ۲۷۰ کیلومتر

فاصله ارومیه تا قره کلیسا: حدود ۲۷۵ کیلومتر

• آدرس قره کلیسا ماکو: ۲۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان چالدران، روستای قره کلیسا (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)

با توجه به اینکه این منطقه در فصل‌های پاییز و زمستان آب و هوای سردی دارد؛ بهترین زمان سفر به قره کلیسا فصل‌های بهار و تابستان است. نکته‌ای در انتخاب زمان برای از این کلیسا باید در نظر بگیرید این است که در روزهایی که مراسم آیینی مسیحیان در این مکان برگزار می‌شود، امکان بازدید برای غیر مسیحیان وجود ندارد.

منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)

قیمت بلیط قره کلیسا: ۵ هزار تومان

ساعت بازدید قره کلیسا: نیمسال اول از ۹ صبح تا ۲۰ و نیمسال دوم از ۹ صبح تا ۱۷

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: سهیل فرجی)

منبع عکس: یونسکو

یکی از دیدنی‌های نزدیک قره کلیسا مقبره ساندوخت است كه روی بلندترین نقطه ارتفاعات شمالی قره كلیسا واقع شده و مربوط به سال ۱۸۱۳ میلادی است. کلیسا و مقبره زاكاره نیز در سیصد متری دره‌ای است که در سمت شمالی قره كلیسا قرار دارد. از دیگر جاذبه‌هایی که پیشنهاد می‌دهیم بعد از دیدن قره کلیسا از آن‌ها دیدن کنید، دو کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور است.

در سال ۱۲۲۹ هجری قمری، قره کلیسا به فرمان عباس میرزای ولیعهد مرمت شد. پس از این تعمیر، روی یک قطعه سنگ مرمر به خط نستعلیق شعری از یکی از شاعران وقت، متخلص به نوا، نوشته و بالای سردر اصلی کلیسا نصب شد. این شعر چنین است:

دل به تنگ آمد چو روح الله ز تن از امهات / میل آباد کرد چندی باز مادرزاد گشت

از کی اصحابه به طاطاووس نام این سجده گاه / گشت آباد و خراب از چرخ بی بنیاد گشت

تا زمان دولت فتحعلی شه آنکه او / همچو ابر در فشان دست عطایش راد گشت

از ولیعهدش شهنشاه جهان عباس شاه / کو به گیتی شهره در انصاف و عدل و داد گشت

آن که بس ویرانه‌ها چون کوفه در ایران‌زمین/ فی المثل در عهد عدلش غیرت بغداد گشت

جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست / هر خرابی را که دیدی در جهان آباد کرد

کرد از نو این کهن ویرانه را آباد زو / هم خدا راضی شد هم روح بانی شاد گشت

چون ز فرمان وی و اقدام استادان چند / سخت‌تر از آهن و محکم‌تر از فولاد گشت

گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا / وانک طاطاووس باز دادشه آباد گشت

«شاعری متخلص به نوا»

نویسنده: اکرم زمانی نوری