مسجد عتیق تربت جام

شهرستان تربت جام بر اساس آخرين تقسيمات كشوری دارای سه بخش مركزی، ۱۰ دهستان و ۴۴۷ آبادی است. مرکز این شهرستان یعنی شهر تربت جام با سابقه غنی تاریخی و فرهنگی خود تعدادی از جاذبه‌ها و جاهای دیدنی معروف کشورمان را میزبانی می‌کند. مسجد عتیق تربت جام با معماری کهن و تاریخ شنیدنی خود یکی از جاذبه‌های این شهر محسوب می‌شود. مسجد عتیق گوشه‌ای از تمدن دیرینه ایران را برای ما به نمایش می‌گذارد. با ما همراه باشید تا بیشتر از این مسجد بگوییم.

• آدرس: استان خراسان رضوی، تربت‌جام، خیابان جامی، خیابان آرامگاه، مجاور پارک شیخ جام (مشاهده روی نقشه)

مسجد عتیق تربت جام یکی از مسجدهای قدیمی و جاهای دیدنی تربت جام در استان خراسان رضوی است. این مسجد در بافت تاریخی تربت جام و در همسایگی تعدادی از معروف‌ترین جاذبه‌های تاریخی این شهر قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محسن موسوی زاده

مسجد عتیق تربت جام در مرکز شهر و مجاور پارک شیخ جام قرار دارد. برای دسترسی به مسجد با کمک خودروی شخصی ابتدا از میدان ولیعصر (عج) تربت‌ جام وارد خیابان میر قوام الدین شوید. ۵۰۰ متر جلوتر دور بزنید و وارد خیابان قاضی محمدنعیم شوید و سپس نرسیده به پارک شیخ جام وارد خیابان جامی شوید. این خیابان را طی کنید و وارد خیابان منتهی به مسجد شوید.

مسجد عتیق تربت جام از مساجد قدیمی و جاهای دیدنی استان خراسان رضوی محسوب می‌شود. این مسجد محل برگزاری نماز جمعه مسلمانان اهل سنت تربت جام است. بنای مسجد عتیق با ابعاد ۵۰٫۲۵ در ۱۹ متر در ضلع جنوب غربی گنبدخانه، در مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محسن موسوی زاده

درباره تاریخ مسجد عتیق تربت جام می‌توان گفت که ساخت ایوان مسجد در سال ۷۲۰ هجری قمری پایان یافت و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمد. کاشی‌کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هجری قمری، در دوره شاه عباس صفوی، صورت گرفته ‌است.

آنچه از معماری مسجد عتیق تربت جام بر جای مانده است، حكايت از آن دارد كه ساخت دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب را «رضی‌الدين احمد متولی» انجام داده است.

مسجد عتیق تربت جام به سبک شبستانی گنبددار ساخته شده و شامل پنج رواق است که رواق‌های محوری آن عریض‌تر از رواق‌های کناری هستند. ابعاد کل بنا حدود ۵۰ در ۱۹ متر برآورد می‌شود. گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی‌های آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی به کار رفته در بنا، از نظر سبک متعلق به قرن هشتم هجری است و مشابه آن را می‌توان در بسطام، سلطانیه و اشتر جان پیدا کرد. بانی مسجد «شمس‌الدین مطهر بن شهاب‌الدین اسماعیل بن قطب‌الدین محمد بن شمس‌الدین مطهر بن احمد بن جامی» بود که قبل از اتمام کار درگذشت و ادامه کار او توسط پسرش «غیاث‌الدین بن مطهر» به اتمام رسید. به نظر می‌رسد که نقشه اولیه بنا هیچ‌گاه کامل نشد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محسن موسوی زاده

ایوان مسجد عتیق تربت جام با ارتفاعی حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و دارای قوس هشت قسمتی و سقف نیم‌گنبدی کاربندی شده است. در طرفین ایوان مسجد عتیق، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند و از داخل ایوان دو درگاه ورود به آن‌ها وجود دارد. در تزیین ایوان از کاشی‌کاری و گچ‌بری استفاده کرده‌اند. در ایوان مسجد دو نوع کاشی‌کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است:

• نوع اول کاشی‌های فیروزه‌ای ۶ گوش که با نقش‌های گل و برگ و ستاره شش‌پر به رنگ‌های سیاه، لاجوردی و فیروزه‌ای تزیین شده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تیره، کوچک و مثلثی شکل منقوشی که به رنگ سیاه منقوش شده‌اند؛
• نوع دوم کاشی‌کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هجری قمری) است که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را، با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سیر و زرد ‌پوشانده‌ است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Jakobus Geymüller

دو گلدسته کوتاه شش‌ضلعی در بالای ایوان جای گرفته‌اند که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل‌خان مستوفی‌الممالک» نسبت می‌دهند که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بود.

مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ متر مربع شامل شبستانی با جرزهای آجری است. طاق‌های دو طبقه‌ای در امتداد هر دو رواق قرار دارند که معماری این بنا را به مسجد جامع نزدیک می‌کنند. فضای داخلی شامل پنج رواق است که رواق‌های محوری آن در مقایسه با فضاهای مشابه عرض بیشتری دارند. فضاهای ارتباطی دو طبقه در سمت جنوب و شرق دیده می‌شوند و زیر طاق‌ها،‌ لچکی‌ها،‌ نیم‌ستون‌های گوشه و سایر عناصر با تزیینات گچ‌بری برجسته پوشیده شده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حامد حسنی زاده

رواق محراب مسجد عتیق تربت جام توسط طاق‌های بسیار زیبا از نوع خوانچه‌پوش مسقف شده است. این طاق‌ها گنبدی کوچک داشتند که روی دو طاق آهنگ کوتاه قرار داشت. مشابه این طاق‌ها در فضاهای گوشوار یا غلام گردش‌های گنبد سلطانیه هم دیده می‌شود. با قضاوت روی شواهد معماری می‌توان گفت که تنها دو دهانه غربی گنبد یعنی دهانه‌های مقابل محراب با تزیینات گچ‌بری پوشش یافته‌اند. پشت طاق‌های دور قوس‌های بالا و پایین با نوار کتیبه آراسته شده است.

گوشه ستون‌ها دارای ستونچه‌ها و ستون‌نمایی‌های با طرح مارپیچی است که در محدوده لنگه طاق‌ها با نوعی گچ‌بری دیده می‌شود. روی یکی از پشت طاق‌های زیر گنبد مسجد نیز قطعاتی از کاشی سفید و آبی قابل‌مشاهده است. درمجموع به نظر می‌رسد که گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی‌ها و تمامی این تزیینات پیرامون محوطه محراب متمرکز بوده‌اند.

کتیبه فضای داخلی مسجد عتیق تربت جام روی زمینه‌ای بسیار زیبا از گل و با ۶ آیه اول سوره ۴۸ قرآن کریم، «الفتح»، به‌جز ۴۵ کلمه میانی آن تزیین شده است:

«بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لک مبینا، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک... و سائت مصیرا»

بر حاشیه فوقانی کتیبه نیز بخشی از آیات قرآن کریم، «عم یتسائلون»، به خط کوفی تزیینی نقش بسته است.

بازدید از مسجد عتیق تربت جام (در سال ۱۴۰۲) کاملا رایگان است. این مسجد جمعه هر هفته نمازگزاران اهل سنت تربت جام را میزبانی می‌کند. در سایر ایام هفته درهای مسجد فقط در ساعات خاصی از شبانه‌روز به روی بازدیدکنندگان باز هستند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: میلاد سلطانی

• آدرس: استان خراسان رضوی، تربت‌جام، خیابان جامی، خیابان آرامگاه، مجاور پارک شیخ جام (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از مسجد عتیق تربت جام: کمتر از ۵۰ متر

آرامگاه شیخ احمد جامی با ۸۰۰ سال قدمت از جاهای معروف و دیدنی تربت‌ جام به شمار می‌آید. شیخ احمد جامی که نام کامل او «احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی» است، از عارفان، شعرا و موسیقی‌دانان مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری بود. او در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (کاشمر فعلی) به دنیا آمد و در سن ۹۵ سالگی در تربت‌ جام درگذشت.

بعد از وفات شیخ احمد بنا به وصیت او پیکرش را در کنار خانقاهش در «دروازه معد‌آباد» به خاک سپردند. آرامگاه شیخ احمد جامی به سده نهم تا دوازدهم هجری قمری تعلق دارد و امروزه یک مجموعه تاریخی متشکل از بخش‌های متنوع و دیدنی است که مسجد عتیق تربت جام یکی از آن‌ها محسوب می‌شود. این اثر تاریخی در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی کشورمان به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محسن موسوی زاده

• آدرس: استان خراسان رضوی، تربت‌جام، خیابان جامی، خیابان آرامگاه، مجاور مسجد عتیق تربت جام (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از مسجد عتیق تربت جام: کمتر از ۵۰ متر

مسجد کرمانی تربت جام یکی از مسجدهای قدیمی این شهر است که در سمت چپ ایوان مقبره جامی و مجاور مسجد عتیق تربت جام قرار دارد. سازنده بنا استاد «مسعود کرمانی» بود و به همین علت این اثر به نام مسجد کرمانی مشهور شده است. به‌دلیل از بین رفتن کتیبه، تاریخ دقیق ساخت این بنا در دست نیست؛ اما سال‌های ۷۱۸ یا ۷۲۸ هجری قمری محتمل‌تر به نظر می‌رسند.

در میانه‌ هر ضلع مسجد کرمانی تربت جام یک شاه‌نشین قرار دارد. تزیینات داخلی بنا شامل تعدادى قوس تزیینی در اطراف حجره‌‌ها و گچ‌برى‌‌هایى به‌شکل مقرنس در بالاى در چله خانه است. درست در کمرگاه مسجد کرمانی کتیبه‌‌اى زیبا به خط ثلث وجود دارد که بنا را دور مى‌‌زند و در بالاى آن مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبایى به کار رفته‌اند. در میان تزیینات این مسجد، محراب گچ‌برى شده شاه‌‌نشین غربى از اهمیت خاصى برخوردار است و نقوش مختلف گیاهى، خطى و هندسى در آن دیده می‌شوند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امیرحسین مقتدایی

نویسنده: زهرا آذرنیوش / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی