ارگ کلاه فرنگی بیرجند

بیرجند احتمالا در اواخر پادشاهی ساسانی و به همت زرتشتیان اهل یزد و کرمان، به‌عنوان محلی برای اسکان و استراحت افرادی بنا شد که قصد عبور از کویر به‌سمت شمال خراسان و ماورا النهر را داشتند. با توجه به قدمت و تاریخ غنی بیرجند، آثار تاریخی ارزشمندی در این منطقه برجای مانده است که ارگ کلاه ‌فرنگی یکی از آن‌ها است. با ما همراه باشید تا نگاهی به این ارگ تماشایی داشته باشیم.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار مطهری، فرمانداری بیرجند (مشاهده روی نقشه)

ارگ کلاه فرنگی از جاهای دیدنی بیرجند است. این ارگ در حال حاضر در محل فرمانداری بیرجند و در حاشیه خیابان مطهری قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: راضیه شکرآبی

برای دسترسی به ارگ کلاه فرنگی بیرجند با استفاده از خودروی شخصی، باید از میدان طالقانی یا خیابان شهید منتظری خود را به خیابان مطهری در مرکز شهر برسانید. ارگ کلاه فرنگی بین کوچه‌های مطهری ۱۴٫۱ و ۱۵، در محل فرمانداری قرار دارد. ایستگاه‌های اتوبوس خیابان مطهری و میدان طالقانی نیز امکان دسترسی به این مکان تاریخی را برای شما فراهم می‌کنند.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند در کنار دیگر جاهای دیدنی بیرجند همچون مدرسه‌ شوکتیه، باغ اکبریه، قلعه بیرجند و ارگ بهارستان دارای ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی است. این بنا در دوران حکومت قاجارها و در بازه زمانی سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری، در شهر بیرجند احداث شد. ارگ با کاربری مقر حکومتی و به مساحت حدود ۷۰۰ متر مربع احداث شده است. «ارگ حسام الدوله»، «قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار»، از دیگر نام‌هایی هستند که این اثر تاریخی به آن‌ها شهرت یافته است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: محمدرضا مهاجرانی

ارگ تاریخی بیرجند در حال حاضر به‌عنوان یکی از ساختمان‌های فرمانداری بیرجند مورد استفاده قرار دارد و دور از دسترس بازدیدکنندگان است. با این وجود علاوه بر مناسبت‌هایی مثل تعطیلات عید نوروز که درهای ارگ به روی بازدیدکنندگان باز می‌شود، شما می‌توانید در روزهایی به‌جز تعطیلات رسمی و در ساعت اداری به این محل مراجعه کنید و از دربان‌های فرمانداری بخواهید تا به شما امکان دسترسی به این بنای تاریخی را بدهند. معمولا برای بازدید از همه بخش‌های ارگ به بیشتر از یک ساعت زمان احتیاج نخواهید داشت.

ساخت ارگ کلاه فرنگی بیرجند را به امیر حسن خان شیبانی نسبت داده‌اند. این عمارت تا اوایل دوران حکومت قاجار همچنان به‌عنوان مقر حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت تا اینکه توسط مالک آن، امیر علم خزیمه، در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی به فرمانداری بیرجند اهدا شد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Moas70

کلاه فرنگی یا کوشک در واقع نوعی از معماری سلطنتی است که اغلب در کشورهایی همچون ایران، امپراتوری عثمانی و همچنین شبه‌قاره‌ هند طرفداران بسیاری داشت. نمونه‌های متعددی از کلاه فرنگی‌ها در طول تاریخ ساخته شده‌اند و برجای‌مانده‌اند.

دهخدا در لغت‌نامه‌ خود در وصف این‌گونه عمارت‌ها چنین گفته است:

عمارتی که در میان عرصه سازند. بنا در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند را به‌شکل زیگوراتی یا پله پله‌ در ۶ طبقه، با معماری زیبا و قابل‌توجهی ساخته‌‌اند. این بنا به همت سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت ملی رسیده است. پلان ارگ کلاه ‌فرنگی بیرجند نیز در نوع خود جالب‌توجه است. این بنا در ابتدا با پلان ۶‌ضلعی ساخته شده است و در آخرین طبقه که راس عمارت را تشکیل می‌دهد، به‌شکل مخروطی تبدیل شده است.

عمده مصالح استفاده شده در ساخت ارگ بیرجند گل، آجر، ساروج و آهک است. این بنا از چند بخش اصلی و فرعی تشکیل می‌شود. همکف، فضای ورودی، هشتی، گنبدی‌ها، چندین اتاق، دالان‌های مختلف، فضای حوض‌خانه، فضای اطراف حوض‌خانه و طبقه‌ اول، از جمله قسمت‌هایی هستند که در این ارگ طراحی و ساخته شده‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: آرش حمیدی

از نکات جالب‌توجه در مورد معماری ارگ کلاه فرنگی بیرجند می‌توان به طبقات آن اشاره کرد. با وجود تعبیه و ساخت ۶ طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه‌ همکف و طبقه اول قابل استفاده‌اند. طبقات دیگر تنها به‌دلیل شکل‌پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده‌اند. البته بد نیست بدانید که نخستین ارگ کلاه فرنگی بیرجند همراه با دو بادگیر در دو سمت بوده است. متاسفانه به‌دلیل بازسازی‌ها و تعمیراتی که پس از ساخت ارگ روی آن صورت گرفت، بادگیرها به‌طور کامل حذف شده‌اند و از بین رفته‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: کاوه نوحی

طبقه همکف به‌دلیل بهره‌مندی از نقشه و فضاسازی کامل از مهم‌ترین بخش‌های ارگ محسوب می‌شود و ورودی آن با طاق‌های زیبا آراسته شده است. بخش‌های مختلف این طبقه از جمله گنبدی‌ها، اتاق‌ها و هشتی به کمک دالان‌های ارتباطی به یکدیگر متصل و محدود می‌شوند. طبقه‌ نخست ارگ را به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته‌اند و روی طبقه‌ همکف قرار گرفته است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: کاوه نوحی

در مرکز ارگ کلاه فرنگی بیرجند می‌توان بخشی زیبا با معماری جالب‌توجه را مشاهده کرده که از آن با نام حوض‌خانه یاد می‌شود. می‌توان این بخش از ارگ را به‌دلیل وجود تزیینات، از مهم‌ترین بخش‌های ارگ کلاه فرنگی بیرجند معرفی کرد.

محوطه‌ حوض‌خانه یک متر پایین‌تر از کف اصلی ساختمان ارگ قرار دارد و به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته شده است. به‌منظور تهویه‌ هوا، آب‌نمایی زیبا با شکلی خاص در این بخش دیده می‌شود. همچنین پنجره‌های نورگیر که در قسمت گنبدی کلاه فرنگی تعبیه شده‌اند، روشنایی و نور موردنیاز فضای حوض‌خانه‌ را تامین می‌کنند. از جمله تزییناتی که در بخش حوض‌خانه صورت گرفته‌اند، می‌توانیم به مقرنس‌، رسمی‌بندی، کاربندی‌های لانه‌زنبوری و تزیینات گلدانی اشاره کنیم.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بهراد موعودی

استان خراسان جنوبی و بیرجند آب‌وهوای نیمه بیابانی دارند؛ پس باید انتظار زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و خشک را داشته باشید. میزان بارش‌ها در این منطقه از کشور پایین است؛ اما بیشترین میزان آن را در بازه زمانی بین ماه‌های آذر تا اردیبهشت شاهد خواهیم بود. اگر به قدم زدن در هوای بارانی علاقه دارید، این موقع از سال زمان مناسبی خواهد بود؛ در غیر این صورت بهار با وجود آب‌وهوای معتدل، بهترین زمان برای بازدید خواهد بود.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان شهید منتظری، کوچه منتظری سه (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از ارگ کلاه فرنگی بیرجند: حدود یک کیلومتر (۱۱ دقیقه پیاده روی)

مدرسه شوکتیه بیرجند با خصوصیات خاص خود یکی از بناهای تاریخی معروف شهر به شمار می‌آید. کارشناسان این بنا را یکی از اولین مدرسه‌های ایرانی به سبک جدید و متفاوت با مکتب‌خانه‌های سنتی ایران می‌دانند. این مدرسه در سال ۱۳۰۸ هجری قمری به دست معماران یزدی بنا شد و حسینیه شوکتیه نام گرفت. این حسینیه ۱۸ سال بعد از ساخت توسط محمدابراهیم خان علم، پسر بانی ساخت حسینیه، به مدرسه تبدیل شد و از سال ۱۳۵۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشورمان جای گرفت.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین محمودی

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار معلم، میدان موزه، خیابان خیام شرقی (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان (برای بازدید از موزه‌ها باید بلیط تهیه کنید)
• فاصله از ارگ کلاه فرنگی بیرجند: حدود پنج کیلومتر (۱۲ دقیقه با ماشین)

باغ اکبریه در استان خراسان جنوبی و شهر بیرجند یک نمونه زیبا از باغ‌ های ایرانی محسوب می‌شود. این باغ در دوره قاجار ساخته شد و شامل چندین عمارت است. باغ اکبریه که حدود ۴۵,۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، در گذشته به‌عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. اسدالله علم، پسر بانی ساخت باغ، در کتاب خود درباره پذیرایی پدرش از رضاشاه و محمدرضا شاه در این مکان می‌نویسد. این باغ دیدنی و باشکوه که از سال ۱۳۷۸ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشورمان قرار گرفته بود، در سال ۲۰۱۱ میلادی وارد فهرست میراث جهانی یونسکو شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا کرمی

نویسنده: محبوبه حسنی / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی