قلعه دختر بشرویه

شهر بشرویه در شمال غرب استان خراسان جنوبی واقع شده است و با توجه به قرارگیری در مجاورت کویر، آب‌وهوای گرم و خشک دارد. این شهر به‌دلیل حفظ بافت سنتی و بادگیرهای زیبای خود به شهر بادگیرها در خراسان قدیم معروف بود. بشرویه با وجود قدمت چند صد ساله میزبان تعدادی از مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. یکی از این مکان‌های دیدنی قلعه دختر بشرویه است که ما در ادامه قصد داریم بیشتر درباره آن صحبت کنیم.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، شهرستان بشرویه، بخش مرکزی، ۱۴ کیلومتری غرب بشرویه، ۳ کیلومتری شمال غرب روستای رقه (مشاهده روی نقشه)

قلعه دختر بشرویه در ۱۴ کیلومتری غرب بشرویه و سه کیلومتری شمال غربی روستای رقه قرار دارد. این قلعه بر فراز کوهی مرتفع بنا شده است؛ به‌طوری که حدود ۴۰۰ متر از سطح زمین ارتفاع دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: ابراهیم اسدی

اگر قصد داشته باشید به‌وسیله خودروی شخصی از مبدا بشرویه به‌سمت قلعه دختر بشرویه حرکت کنید، در قدم نخست باید از طریق بلوار قائم آل محمد و کمربندی بشرویه وارد جاده بشرویه- رقه شوید. این مسیر ۱۹ کیلومتری در نهایت به روستای رقه ختم خواهد شد. قلعه دختر بشرویه در ۳٫۲ کیلومتری شمال غرب رقه قرار دارد. این مسیر تا نزدیک قلعه ماشین‌رو است؛ اما چند صد متر انتهایی را باید با پای پیاده طی کنید.

قلعه دختر بشرویه یکی از جاهای دیدنی بشرویه و از سالم‌ترین قلعه‌های کوهستانی استان خراسان جنوبی است. قلعه دختر در ارتباط با سکونت‌گاه­‌های کهن رقه و بشرویه شکل گرفته است و دژ دفاعی این منطقه باستانی محسوب می‌شود. این قلعه در ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح زمین و ۱,۲۵۰ متری از سطح آب‌های آزاد قرار دارد و یادگار ارزشمند دوره ساسانیان است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: شهرام سلیمی

بازدید از قلعه دختر بشرویه کاملا رایگان است. توجه داشته باشید که برای رسیدن به قلعه باید ۴۰۰ متر از کوهی با شیب نسبتا تند بالا بروید؛ پس بهتر است آمادگی جسمانی را در نظر بگیرید و وسایل و لوازم موردنیاز را به‌همراه داشته باشید.

در خصوص سابقه تاریخی قلعه دختر بشرویه چندین نظریه وجود دارد. بر اساس یکی از نظریه‌ها قلعه دختر بشرویه یکی از سلسله قلعه‌های به‌جامانده از دوران ساسانی است که نمونه‌های مشابه آن همچون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت‌حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر در دیگر شهرهای ایران نیز وجود دارند. مشابه این قلعه‌ها علاوه بر ایران در کشورهایی نظیر جمهوری آذربایجان، هندوستان و لبنان نیز دیده شده است. همگی این قلعه‌ها بر بالای بلندی‌ها و نقاط صعب‌العبور قرار دارند و اغلب از شیوه ساخت بناهای پیش از اسلام در ایران عهد ساسانی پیروی می‌کنند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: شهرام سلیمی

نظریه دیگر در مورد قدمت قلعه دختر بشرویه این است که این قلعه در دوره فعالیت فرقه اسماعیلیه بنا شده است. اگرچه سبک معماری قلعه دختر بشرویه با شیوه معماری و حتی موقعیت قرارگیری قلعه‌های اسماعیلی در ایران متفاوت است، این امکان وجود دارد که در دوران نفوذ اسماعیلیان به این منطقه مورد استفاده آن‌ها بوده باشد. احتمالا این قلعه در زمره پناهگاه‌هايی است كه فرقه اسماعیلیه در منطقه تون و طبس داشته‌ است؛ چراکه مسير حركت و جاده ارتباطی تون به طبس سابقا از كنار همين محل می‌گذشت.

البته باید این نکته را اضافه کرد که آثار به‌دست‌آمده از قلعه دختر بشرویه نشان می‌دهند که این قلعه قدمت هزار ساله دارد و در سال‌های پیش از ورود اسلام، زندگی در آن جریان داشته است؛ پس به احتمال قوی این قلعه به عصر ساسانیان تعلق دارد. برخی از افراد محلی‌ نيز اين نظريه را تائید می‌كنند که در قديم گبرها در این قلعه زندگی می‌كرده‌اند.

سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان بشرویه در خصوص قدمت این بنای باشکوه گفته است:

در خصوص پیشینه تاریخی قلعه دختر این قلعه با توجه به نوع معماری که در پی‌سازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاق‌های بالای کوه به چشم می‌خورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود ۱,۵۰۰ تا ۲,۰۰۰ سال قدمت دارد. لازم به ذکر است این قلعه به‌لحاظ موقعیت قرارگیری و شرایط استراتژیکی خاصی که داشته در دوره سلجوقیان توسط فداییان اسماعیلیه مورد استفاده مجدد قرار گرفته است که باز هم می‌توان به وجود بقایای معماری موجود در بنا و بازسازی‌هایی که بعدا در آن صورت گرفته است اشاره کرد. این احتمال نیز وجود دارد که قلعه حتی تا دوره نیز مورد بهره‌برداری بوده است که این موردنیاز به پژوهش بیشتر دارد. و اما بحث گبرها، به‌لحاظ تاریخی دوره‌ تاریخی به این نام وجود ندارد و تنها باید اشاره کرد که نام گبرها را مسلمانان بعد از ورود اسلام به غیرمسلمان‌ها نسبت داده‌اند و در واقع یک نام است که بیشتر جنبه فرهنگ عامه دارد تا مستندات تاریخی و می‌توان گبرها را همان اقوام ساسانی دانست.

در حوزه جغرافيايی بشرويه قلعه‌های زيادی به چشم می‌خورند كه از نظر معماری تفاوت‌ها و تشابهات زیادی با یکدیگر دارند. بخش عمده این قلعه‌ها در مركز دهستان بخش بشرويه قرار گرفته‌اند که یکی از قدیمی‌ترین و سالم‌ترین آن‌ها قلعه دختر بشرویه است.

تاسیسات قلعه دختر بشرویه شامل آب‌انبارها، مخازن ذخیره آذوقه، برج‌ها، اتاق‌های مخصوص استراحت نگهبانان و شاه‌نشین بوده است.

باقی ماندن فضاهای متعدد از جمله دالان‌های عریض و مسقف، برج‌های مدور دیده‌بانی، تالارها و اتاق‌های وسیع و آب­‌انبارها باعث شده است تا قلعه دختر بشرویه بنا به نظر کارشناسان یکی از سالم‌ترین قلعه­‌های کوهستانی استان خراسان جنوبی به شمار آید. این قلعه از سه طرف مشرف بر پرتگاهی تقریبا غیرقابل‌عبور است و فقط از سمت جنوبی آن راه برای عبور و مرور وجود دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: شهرام سلیمی

در قسمت بالای قلعه برج‌های متعددی به ارتفاع تقريبی سه تا چهار متر با ديوارهای به هم پيوسته جای گرفته‌اند. چند محفظه و اتاقک كه به نظر برای جمع‌آوری آب و نزولات آسمانی و البته سكونت بوده‌اند، اطراف برج‌ها ساخته شده‌اند. اگرچه آثار باقی‌مانده از اين قسمت از بنا تقریبا ناچيز است و همه بخش‌های آن خراب شده‌اند، به‌واسطه برخورداری از مصالح مقاوم و ملاط مخصوص، ديواره‌ها همچنان پابرجا هستند. این برج‌ها را می‌توان در چهار سطح مختلف قلعه دختر بشرویه مشاهده کرد و در نهایت به فضای مرکزی قلعه رسید.

موقعیت قلعه دختر بشرویه نشان‌دهنده تفکرات خاص استراتژیکی و دفاعی سازندگان آن است؛ چون از طرفی با حداقل نیروها می‌توان از قلعه دفاع کرد و از نگاه دیگر با توجه به اینکه قله‌ مشرف بر هر چهار جهت اصلی است، حرکت هر جنبنده‌ای را می‌توان دید و حتی پیش‌بینی کرد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Saleh TruLyw

زير پای ضلع شرقی کوهی که قلعه دختر بشرویه روی آن بنا شده است، یک زمين وسیع و باير وجود دارد. عده‌ای معتقدند در گذشته از آب بشرویه برای کشاورزی در اين زمين استفاده می‌شده است؛ ولی بعدها زمين‌های فعلی بشرويه را مناسب‌تر ديدند و جريان آب را به‌سمت دیگری عوض كردند.

دیواره‌های قلعه دختر بشرویه روی پرتگاه‌های غیرقابل نفوذ بنا شده‌اند. قبل از رسیدن به محل اصلی استحکامات قلعه آثاری از چند اتاقک وجود دارد. با توجه به ساروج به‌کاررفته در اتاقک‌ها به‌ نظر می‌رسد این بخش‌ها آب‌انبار بود‌ه‌اند. ارتفاع آب‌انبارهای قلعه نسبت به یکدیگر متفاوت است و احتمالا با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند تا از این طریق با سرازیر شدن یکی از آ‌ن‌ها دیگری نیز پر شود.

• آدرس: استان خراسان جنوبی، غرب بشرویه، در مسیر بشرویه به رقه، راه آسیاب‌های آبی (موقعیت آسیاب اول روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از قلعه دختر بشرویه: حدود ۲۰ کیلومتر تا آسیاب اول (۳۰ دقیقه با ماشین)

آسیاب‌های بشرویه یا پنج آسیاب در غرب بشرویه و در مسیر قنات قرار دارند. از تاریخ دقیق ساخت آن‌ها هیچ مدرکی در دست نیست؛ اما بر اساس شواهد و وقف‌نامه‌ها قدمتشان به حدود ۴۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. این آسیاب‌ها به فاصله یک کیلومتر از یکدیگر قرار دارند و شما می‌توانید در راه آسیاب‌های آبی آن‌ها را یکی پس از دیگری ببینید. آسیاب‌های اول، دوم و پنجم متروک شده‌‌‌اند و از كار‌ افتاده‌اند. در ساخت این آسیاب‌ها از آجرهای مربع شکل، لاشه‌سنگ، ملاط شن و گچ و آهک، قلوه‌سنگ و ساروج استفاده شده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Mrzamanfar

• آدرس: استان خراسان جنوبی، بشرویه، بلوار امام رضا (ع)، میدان مرکزی شهر، خیابان شیرازی غربی، خیابان مستوفی (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): پنج هزار تومان
• فاصله از قلعه دختر بشرویه: حدود ۲۲ کیلومتر (۴۰ دقیقه با ماشین)

خانه تاریخی مستوفی یکی از خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی است که در بشرویه قرار دارد. این بنا یادگار دوره قاجار محسوب می‌شود. خانه مستوفی که اوایل دوره قاجار و به درخواست مالکش یعنی شخص آقای مستوفی ساخته شد، دارای ایوان‌های مجلل و ستون‌دار است. حضور این ایوان‌ها در کنار سه بادگیر مرتفع، خانه مستوفی را به یکی از دیدنی‌ترین بناهای تاریخی بشرویه تبدیل می‌کند. این بنا در پنجم تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۱۹۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: اشکان اردلان

نویسنده: بهاره غنچه / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی