آرامگاه بابا لقمان

آرامگاه بابا لقمان، بنای آجری بزرگی در شهر سرخس است که به بابا لقمان سرخسی، عارف مشهور قرن چهارم هجری تعلق دارد. این بنا که از دیدنی‌ های استان خراسان رضوی به شمار می‌آید، در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد.

بنای آجری باشکوه آرامگاه بابا لقمان سرخسی، از شاهکارهای هنر معماری ایرانی است که به‌واسطه دیرینگی منسوب به عصر سلجوقیان، بی‌شباهت به آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی نیست. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی و با شماره ۱۶۵، در فهرست آثار تاریخی باارزش ایران به ثبت ملی رسیده است.

در این نوشتار، با تاریخچه و معماری مقبره بابا لقمان بیشتر آشنا خواهید شد و دیدنی‌های اطراف آن را خواهید شناخت.

آنچه درباره آرامگاه بابا لقمان باید بدانید:

• آدرس: استان خراسان رضوی، کمتر از ۵ کیلومتری شهر سرخس، روستای بابا لقمان (مشاهده روی نقشه)

آرامگاه بابا لقمان از جمله جاهای دیدنی سرخس به شمار می‌رود که در فاصله چند کیلومتری شمال شهر سرخس و در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان واقع شده است. این بنای آجری باشکوه به عارف مشهور قرن چهارم هجری قمری و هم عصر شیخ ابوسعید ابوالخیر تعلق دارد و قدمت آن به عصر سلجوقی بازمی‌گردد.

مقبره بابا لقمان سرخسی در مجاورت بیابان قره‌قوم ترکمنستان واقع شده است و با وجود اینکه عمری به درازای ۱,۰۰۰ سال بر آن می‌گذرد، همچنان باشکوه و استوار خودنمایی می‌کند.

منبع عکس: wikimedia؛ عکاس: نامشخص

برای بازدید از آرامگاه بابا لقمان، ابتدا باید راهی شهر سرخس شوید که حدود ۲۰۰ کیلومتر (سه ساعت رانندگی) با مشهد فاصله دارد. به‌منظور رسیدن به این شهر، می‌‌توانید از دو مسیر «جاده مشهد - سرخس» و «جاده تایباد - سرخس» استفاده کنید. حدود پنج کیلومتر بعد از مرکز شهر سرخس و در میان زمین‌های زراعی روستاییان، به مقبره بابا لقمان خواهید رسید.

پس از ورود به شهر سرخس، وارد میدان غدیر شوید. از خروجی دوم میدان به‌سمت بلوار جوادالائمه حرکت کنید. در انتهای این بلوار دور بزنید و در سمت راست به‌ خیابان پاسداران وارد شوید و به مسیر ادامه دهید. در خیابان طالقانی غربی دور بزنید و در ادامه مسیر در سمت راست به خیابان جانباز وارد شوید و مستقیم برانید؛ در امتداد جانباز به خیابان لقمان می‌رسید. به مسیر ادامه دهید تا به جاده فرعی منتهی به مقبره بابا لقمان برسید.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: Msadegh Sansari

آرامگاه بابا لقمان، بنای آجری عظیمی در منتهی‌الیه شمال شرقی ایران و در یک کیلومتری شمال شهر سرخس است. این مقبره را به شخصی موسوم به «لقمان سرخسی» نسبت می‌دهند که از عرفای قرن چهارم هجری قمری و اهل شهر سرخس بود.

قدمت بنا بر اساس برخی از منابع، به دوره سلجوقی برمی‌گردد؛ اما ظاهرا، تغییراتی در گذر زمان بر آن اعمال شده است. علاوه بر پیشینه تاریخی، معماری کلی این آرامگاه و تزییناتی چون آجرکاری و گچ‌بر‌ی‌، بر اهمیت و شکوه آن افزوده است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: Hesi Khosravi

گفته می‌شود که «عبدالله قاجار»، عکاس و شاهزاده قاجار، عکسی از آرامگاه بابا لقمان در سال ۱۳۱۱ هجری قمری گرفته و شخصی به نام «ابوالخیر قاجار» گزارشی ذیل عکس با این مضمون نوشته است:

بنای آرامگاه در نیم ‌فرسنگی سرخس، در کنار کشف‌رود و هریرود قرار دارد. در صحن بقعه و زیر گنبد، جای دو قبر دیده می‌شود؛ یکی پابرجا، اما بدون نام و نشان و دیگری منهدم شده است. آرامگاه در کمال استادی ساخته شده است و به هنگام آبادانی، ابنیه متعددی در اطراف آن ساخته بودند. تصویر یادشده نشان می‌دهد که هنوز کتیبه‌های متعددی که استادانه گچ‌بری‌ شده، بر پیشانی و اطراف در ورودی آرامگاه وجود داشته و هم‌اکنون نیز بخش‌هایی از آن پابرجا است. متن کتیبه اصلی بنا که درون طاق درگاه مقبره گچ‌بری شده، چنین است: «فی اتمام عمل هذا البقاع خدام شیخ‌الاسلام اعظم... محمد ابن محمد لقمان... فی شهور سنة سبع و خمسین و سبع مائه». کتیبه دیگری بدین مضمون: «هذا البقعة لامیرالاکبیر... امیرمحمد خوارزم...» بر بنا موجود است که احتمالا با قبر دوم درون بقعه می‌تواند مربوط باشد. سوره جمعه و آیاتی از سوره آل عمران، به‌جز آن کتیبه‌هایی است که بر جای‌جای درون طاق درگاه، نقش بسته بود. این آرامگاه در گذشته به نام «الغ‌ بابا ناصری» شهرت داشت.

منبع عکس: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ عکاس: عبدالله قاجار

با وجود اینکه آرامگاه بابا لقمان همچنان شکوه و عظمت خود را حفظ کرده، متاسفانه، بخش‌هایی از آن در گذر زمان تخریب شده است. با این حال، به سبب اهمیت تاریخی و نوع معماری بنای بابا لقمان، نام این بنا در سال ۱۳۱۰ خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شیخ محمد بن محمد لقمان سرخسی معروف به «بابا لقمان»، عارف و صوفی قرن چهارم و هم عصر «شیخ ابوسعید ابوالخیر» و «شیخ ابوالفضل سرخسی» بود. گفته می‌شود که در اواخر قرن چهارم هجری قمری، عرفان و تصوف از بغداد به خراسان رسید و شهرت عرفا و صوفیان مناطق شرق و جنوب ایران گسترش یافت.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: Mahmoud Vahedian

شیخ لقمان سرخسی نیز از جمله عرفایی بود که در ابتدا، تلاش بسیاری در زمینه عرفان و تصوف کرد؛ اما گویی، ناگاه مکاشفه‌ای داشت و به جنون رسید. نقل است که شیخ ابوسعید ابوالخیر، ارادت بسیاری به شخصیت لقمان داشت و او را «شوریده احوال» خطاب می‌کرد. در برخی متون عرفانی قدیمی درباره ارادت شیخ ابوسعید به لقمان آمده است:

در سرخس، از ابوسعید پرسیدند که ظریف کیست و او پاسخ داد: در شهر شما لقمان...

کتاب «اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید ابوالخیر» نیز لقمان سرخسی را این‌گونه معرفی می‌کند:

لقمان سرخسی در ابتدا مجاهده بسیار داشت و معامله با احتیاط؛ ناگهان کشفی افتاد و عقلش برفت. گفتند: «لقمان آنچه بود و این چیست؟» گفت: «هرچه بندگی کردم، بیش باید.» ...پس گفت: «درماندم و گفتم که الهی پادشاهان را چون بنده پیر شود، آزادش می‌کنند. تو پادشاه عزیزی و من در بندگی تو پیر گشتم؛ آزادم کن. ندایی شنیدم که گفتند: ای لقمان، آزادت کردیم و نشان آن این بود که عقل از تو برگیریم. پس وی از عقلای مجانین بوده است.»

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: Payam En

شیخ عطار نیشابوری نیز ابیاتی درباره بابا لقمان و جنون او به روی کاغذ آورد:

گفت لقمان سرخسی کای اله پیرم و سرگشته و گم کرده ره بنده‌ای کو پیر شد، شادش کنند پس خطش بدهند و آزادش کنند من کنون در بندگیت ‌ای پادشاه همچو برفی کرده‌ام موی سیاه بنده بس غم کشم، شادیم بخش پیر گشتم، خط آزادیم بخش هاتفی گفت ‌ای حرم را خاص خاص هر که او از بندگی خواهد خلاص محو گردد عقل و تکلیفش به هم ترک گیر این هر دو و درنه قدم گفت الهی، پس ترا خواهم مدام عقل و تکلیفم نباید والسلام

ازاین‌رو، شیخ لقمان سرخسی را «عارف المجانین» یا «عقلا المجانین» می‌خواندند و مردم سرخس نیز از دیرباز، بسیار او را گرامی می‌داشتند.

پی‌ریزی ساخت آرامگاه بابا لقمان را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند؛ چراکه بر اساس منابع موجود، مردم دوره سلجوقی جایگاه خاصی برای بابا لقمان قائل بودند و پس از مرگ وی، بنایی برای مدفن وی در نظر گرفتند. کتیبه‌ای در مقبره موجود است که تاریخ ۷۵۷ هجری قمری در آن، قدیمی‌ترین مدرک قابل استناد دراین‌باره معرفی می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: Msadegh Sansari

بنای عظیم آرامگاه بابا لقمان شامل چند بخش چون گنبدخانه، ایوان،‌ هشتی و... می‌شود که به گواه اسناد موجود، قسمت گنبدخانه در دوره سلجوقیان ساخته شد و سایر اجزای بنا، به قرن هشتم هجری قمری تعلق دارد. در واقع، ساخت بنا و تزیینات معماری آن در یک زمان انجام نگرفت و کتیبه گچبری آرامگاه نشان می‌دهد که این بنا در سال ۷۵۷ هجری قمری احداث شده یا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

با وجود اینکه تلاشی برای مرمت یا نگهداری بهینه مقبره بابا لقمان در دوره معاصر انجام نگرفته و بخش‌هایی از بنا تخریب شده است، این سازه آجری مستحکم، همچنان استوار ایستاده است تا روایتگر بخشی از تاریخ این سرزمین باشد.

دیرینگی آرامگاه بابا لقمان به عصر سلجوقی بر می‌گردد و از این جهت، برخی معتقدند که معماری آرامگاه بابا لقمان بی‌شباهت به مقبره سلطان سنجر سلجوقی و همچنین آرامگاه امام محمد غزالی (گنبد هارونیه طوس) نیست.

نوع بنای آرامگاه بابا لقمان از لحاظ معماری، بنایی آجری و مربع مستطیل‌شکل با گنبد و ایوانی بلند است. گنبد بقعه، اولین بخش ساختمان به شمار می‌رود که بیش از بقیه قسمت‌ها خودنمایی می‌کند. بخش مدور این گنبد با کمربند نواری از قاعده چندضلعی آن جدا می‌شود. روزنه‌هایی برای روشنایی فضای داخل بنا نیز در قاعده گنبد به چشم می‌خورد.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: Hesi Khosravi

طاق‌نماهای داخلی مقبره را که به طرح‌های لوزی‌ شکل گود و برجسته و آجرکاری و گچ‌بری‌های ظریفی مزین شده است، مهم‌ترین ویژگی چشم‌نواز معماری این بنا می‌دانند؛ چراکه این بخش به‌واسطه مرمت‌های متوالی، تا حدودی شکوه خود را حفظ کرده است. به اعتقاد کارشناسان، کاشی‌کاری‌های زیبایی در فضای داخلی مقبره وجود داشت که به مرور زمان، فرو ریخته‌ است و امروزه، اثری از آن دیده نمی‌شود.

دو بخش مربع شکل متصل به هم، بنای کلی بقعه را تشکیل می‌دهد که به‌شکل دو طبقه ساخته شده است. آرامگاه در میان یک چهارضلعی قرار گرفته است که در قسمت فوقانی به یک هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود. ورودی در بخش شمال غربی بنا دارای طاقی جناغی‌شکل و منقش به گچ‌کاری و آجرکاری‌های هنرمندانه است. کتیبه‌هایی در ساختمان مقبره وجود دارد که بر اساس آن، علاوه بر بابا لقمان، «امیر محمد خوارزم» نیز در این مکان آرمیده است. کتیبه‌هایی از آیات قرآن و مزین به سوره جمعه و آیاتی از سوره آل‌عمران نیز در فضای داخلی آرامگاه به چشم می‌خورد.

شخصی موسوم به «محمد حسین مهندس» در عصر ناصرالدین شاه، گزارشی درباره معماری بنای مقبره لقمان سرخسی، با این مضمون نوشت:

بنایی است مربع‌شکل و بسیار مستحکم. با آجر و گچ ساخته شده... قریب سه کرور آجر در این بنا به کار رفته است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس‌ها: B.E Mirzadeh؛ MOHSEN GOLD؛ Ali hasnawi؛ Hossein Khosrownejad؛ Msadegh Sansari؛ ykka 8894؛ Hesi Khosravi؛ Mahmoud Vahedian؛ Hamid Dav؛ Reza Gharari؛ babak babak، منبع عکس ۱۶: wikimedia؛ عکاس: نامشخص

بازدید از بنای تاریخی مقبره بابا لقمان سرخسی، به شرایط خاصی نیاز ندارد و در زمان دلخواه و با توجه به شرایط آب و هوایی، می‌توان برای سفر به سرخس و بازدیداز این بنا اقدم کرد.

فصل بهار، بهترین زمان سفر به سرخس و تماشای دیدنی‌های اطراف آن است؛ اما برخی معتقدند که زمان برداشت پسته، یعنی اواخر شهریور یا اوایل مهر ماه نیز فرصت خوبی برای این منظور است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: فرشاد امینی

• آدرس: شهرستان سرخس، بخش مرزداران، رودخانه هریرود (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا آرامگاه بابا لقمان: حدود ۸۰ کیلومتر (یک ساعت و ۲۰ دقیقه رانندگی)

در ۷۵ کیلومتری سرخس، مرز ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود، سدی خاکی با هسته رسی قرار دارد که بر اساس همکاری مشترک ایران و ترکمنستان و مودت و دوستی میان دو کشور، «سد دوستی» نام گرفته است. آب پشت این سد، آب شرب شهر مشهد و زمین‌های زراعی اطراف را تامین می‌کند. سد دوستی دارای ارتفاع ۷۸ متر و طول تاج ۶۵۰ متر است.

منبع عکس: نقشه نشان؛ عکاس: نامشخص

عملیات اجرایی سد دوستی در سال ۱۳۷۹ خورشیدی آغاز شد و در بهار سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید. دریاچه بسیار زیبایی پشت سد وجود دارد و اهالی منطقه، این دریاچه را نیز به نام «دوستی» می‌شناسند.

سد دوستی با حجم مخزن یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب، بزرگ‌ترین سد مخزنی شرق کشور به حساب می‌آید که در حال حاضر، حجم آب آن کاهش یافته و به زعم کارشناسان، متاسفانه در حال خشک‌شدن است. با این حال، محیط اطراف دریاچه و طبیعت زیبای این منطقه، توجه گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند.

• آدرس: جاده مشهد به سرخس، ۳۰ کیلومتر بعد از شهر مزدآوند، جاده روستای شکودر (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا آرامگاه بابا لقمان: حدود ۶۵ کیلومتر (۶۰ دقیقه رانندگی)

رباط شرف، از زیباترین کاروانسراهای ایران در جنوب غربی شهر سرخس است که به‌واسطه معماری باشکوه و طرح‌های متنوع آجرچینی، با عنوان «موزه‌ای از آجرکاری ایرانی» معرفی می‌شود. قدمت رباط شرف به عصر سلجوقی (اوایل سده ششم هجری قمری) بر می‌گردد و بنا بر کتیبه ورودی، این بنا از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم به شمار می‌رفت.

از نظر ظاهری، بنای رباط شرف از دور به دژی بزرگ شباهت دارد و از داخل، شبیه یک کاخ به نظر می‌رسد. این بنا با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و ۴,۷۰۰ متر مربع زیربنا یک ورودی با سردری زیبا دارد. رباط شرف در ۲۰ خرداد ماه ۱۳۲۱ خورشیدی با شماره ۳۵۹، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: اصغر شیروانی پور

شما از سفر به سرخس و بازدید از مقبره بابا لقمان چه تجربه‌ای داشتید؟ لطفا نگاه و نظر خود را با کجارو و کاربران آن به اشتراک بگذارید.

عکس کاور: آرامگاه بابا لقمان در سرخس؛ منبع عکس: wikimedia؛ عکاس: نامشخص

نویسنده: فاطمه حکمت شعار