پل دختر میانه (قیز کورپوسی)

پل‌ دختر در جنوب شرقی شهر میانه قرار دارد و از جمله جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. باستان‌شناسان نتوانسته‌اند اطلاعات درستی دربار تاریخچ پل به دست بیاورند؛ اما برخی محققان قدمت پایه‌های پل را به دور ساسانی و برخی معماری آن را به قرن هشتم هجری نسبت می‌دهند. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

پل دختر در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق میانه و در بین راه میانه به زنجان، روی رودخانه قزل اوزن در دل رشته کوه قافلانکوه واقع شده است.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، ۲۰ کیلومتری میانه، حدفاصل راه میانه به زنجان (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: مجتبی اطهری)

پل دختر یا قیز کورپوسی یکی از جاهای دیدنی میانه است که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

طبیعت بکر و زیبای این منطقه و وجود کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده و رودخانه همیشه خروشان قزل‌اوزن که از زیر این پل عبور می‌کند، باعث شده‌اند که پل دختر به جاذبه‌ای زیبا برای بسیاری از جهانگردان و ایرانیان تبدیل شود.

این یادگار دیرین سرزمین ایران در کنار سایر بناهای تاریخی موجود در شهرستان مانند قلعه دختر، قلعه نجفقلی‌خان، کاروانسرای جمال آباد و پل شهر چای، روزگاری طولانی شاهد رفت‌وآمد کاروان‌ها، تجار و مسافران ایرانی و خارجی بسیاری بوده است که قرن‌ها مشغول نقل‌وانتقال فرهنگ و هنر در سایه‌سار دادوستد به فلات ایران و سایر نواحی جهان بودند. به این طریق پل مزبور در احیای شاه‌راه ابریشم نقش قابل‌توجهی به عهده داشت و از این منظر دارای ارزش فراوانی است و باید با سیاست‌ها و راهکارهای ویژه‌ای برای حفظ و صیانت از آن کوشید.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Kavehmz)

از تاریخ ساخت پل اطلاعات درستی در دست نیست. عده‌ای از باستان‌شناسان تاریخ پایه‌های آن را به عهد ساسانی نسبت می‌دهند؛ ولی با توجه به شیوه معماری، تاریخ ساخت آن را قرن هشتم هجری تخمین زده‌اند.

پروفسور «پوپ» در کتاب خود به نام بررسی هنرهای ایران می‌نویسد:

تاریخ بنای پل به اواخر قرن پانزدهم می‌رسد. سنگ بنای پل، تاریخ احداث آن را ۸۸۸ هجری نشان می‌دهد. این تاریخ به‌وسیله شیندلر در حدود سال ۱۸۸۲ خوانده شد.

پروفسور پوپ همچنین به نظر کوتزبونه اشاره می‌کند و می‌گوید:

صحبت از کتیبه‌ای در کناره‌ها می‌کنند که نشان می‌دهد این بنا در ۱۴۴ سال قبل از زمان وی به‌وسیله یکی از اهالی کازبین (قزوین) برپاداشته شده است. این کتیبه به قرن هشتم نسبت داده می‌شود

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: یاشار صدف‌زاده)

مارشال دیولافوا، مهندس و باستان‌شناس فرانسوی که در سال ۱۸۸۱ میلادی به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه‌اش می‌نویسد که چون آن را (قیزکورپوسی) با بناهای نظیر خودش مقایسه کنیم، می‌توان قریب به یقین حدس زد که قدمت پل به نیمه قرن دوازده میلادی می‌رسد.

جملی کارری یکی دیگر از افرادی است که در زمان سلطنت شاه سلیمان صفویه به ایران مسافرت کرد و هنگام عبور از قافلانکوه در سفرنامه‌اش گفته بود، دامنه قافلانکوه بسیار طولانی و به‌تدریج به رودخانه قیزیل اوزن منتهی می‌شود که روی آن پل سه چشمه و زیبایی بنا شده است. بنا به نوشته کارری چنین استنباط می‌شود که پل دختر قطعا و در زمان صفویه، مخصوصا در عهد شاه عباس کبیر، ساخته شده است.

دکتر فوریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، ضمن توضیح مطالبی درباره میانه در کتاب «سه سال در دربار ایران» درباره پل دختر چنین آورده است:

پلی که از روی آن گذشتیم عجیب است که بسیار خوب مانده است. این پل خرپشته مانند، از آجرهای محکم ساخته شده است و سه دهانه مختلف العرض دارد. دهانه وسطی بلندتر است و کتیبه آن حاوی مضمون «در عهد شاه صفی به سال ۱۰۴۲ هجری در دو سال تمام شد» به چشم می‌خورد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سپیده آبادپور)

با توجه به نظر باستان‌شناسان، سیاحان و سیاستمداران به‌راحتی می‌توان چنین استنباط کرد که پروفسور پوپ، شیندلر و دیولافوآ طبق نوشته و نظریه‌های مشخص بر اساس حدس و گمان، تاریخ پل را تخمین زده‌اند؛ اما دکتر فوریه و جمل کارری نظر خود را با سند اعلام کرده‌اند. پس می‌توان به احتمال زیاد تاریخ بنای پل را عهد صفوی دانست.

یکی از وقایع تاریخی پل دختر در روز ۲۵ آذر ۱۳۲۵ هجری شمسی رقم خورد؛ زمانی که قوای دموکرات میانه را اشغال کرده بودند. آن‌ها هنگام عقب‌نشینی در برابر نیروهای شاهنشاهی برای جلوگیری از پیشرفت ارتش طاق چشمه وسط را با دینامیت منفجر کردند که فعلا به همان صورت باقی است

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علیرضا احمدی)

درباره نام پل دختر نظرها و داستان‌های زیادی روایت شده است. به‌عنوان مثال، برخی گفته‌اند که بازرگانی برای در امان ماندن دختر خود از دست مغولان برای دختر خود در این منطقه قلعه‌ای می‌سازد؛ ولی به مرور زمان و پس از مرگ بازرگان، دختر وی برای توسعه تجارت بازرگانان آذربایجان با دیگر کشورها این پل (پل دختر) را بنا می‌کند.

داستانی دیگر در میان مردم محلی وجود دارد؛ مبنی بر این مضمون که شاهزاده خانمی زیبا از بشر متنفر و گریزان بود و به حالت انزوا و برای کناره‌گیری از مردم فرار کرد و در کوهستان خالی از سکنه قافلانکوه به ساختن قلعه پرداخت. پس از ساخت این کاخ بلند که همانند آشیانه عقاب بود، راه دسترسی به آن را خراب کرد؛ به‌طوری که هیچ‌یک از پهلوانان معروف و دلاوران مشهور حتی رستم دستان نیز به آن دست نیافتند. از قضا روزی چوپانی که جوانی خوش سیما بود، گوسفندان خود را در پای کوه به چرا آورد و به مشاهده قلعه مشغول شد. ناگاه دوشیزه زیبایی را دید که در بالای بام قلعه می‌خرامد و به مناظر اطراف می‌نگرد. چوپان از دیدن او مبهوت و از خودبی‌خود شد و تلاش کرد که به کاخ نزدیک‌تر شود؛ ولی راه عبور را مسدود دید. بنابراین، بی‌اختیار متوسل به نی خود شد و آهنگ‌های جانسوز و غم انگیز نواخت. چوپان جوان و عاشق دلباخته همه روزه به دامنه کوه می‌رفت و به نواختن نی و ناله‌های جانسوز می‌پرداخت. شاهزاده خانم سنگ‌دل چون همه روزه ناله‌های این جوان را می‌شنید، رفته رفته حس ترحم در قلبش پدیدار شد و از آواز نی چوپان خوشش آمد و در بالای بام خود را پنهان می‌کرد تا به ناله‌های او گوش دهد. وقتی فصل بارندگی رسید و آب رودخانه طغیان کرد، چوپان نتوانست بار دیگر به دامنه کوه بیاید. به همین دلیل شاهزاده خانم فرمان داد تا پلی روی رودخانه بسازند تا چوپان بتواند به قلعه نزدیک شود. به همین مناسبت پل ساخته شده به پل دختر موسوم شد.

تعمیرات زیادی روی این پل در طول تاریخ انجام شده است؛ از جمله تعمیراتی که توسط دختری به نام شاه بیگم بنت محمد بیگ موصلی انجام شد و در نتیجه، بسیاری وجه تسمیه بنا را به این دلیل می‌دانند.

علاوه بر پل مذکور، در نقاط مختلف ایران پل‌های متعددی با عنوان پل دختر وجود دارد که گروهی از باستان‌شناسان این وجه تسمیه را برگرفته از الهه آناهیتا، فرشته موکل آب در ایران باستان می‌دانند و حتی معتقدند در گذشته تندیسی از این ایزدبانو در طرفی از پل‌ها قرار داده می‌شد تا به یمن قداست این الهه، آب رودخانه طغیان نکند و سبب انهدام پل نشود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Gholamreza.44 Rashidi)

جای شک نیست که مسائل فنی در احداث و مرمت پل‌ها پیچیده‌تر از هر بنای سنتی دیگر است؛ زیرا این سازه نه‌تنها باید مانند سایر بناها در مقابل عوامل اقلیمی از قبیل تابش آفتاب، باد، نزولات جوی، یخبندان و نوسان درجه حرارت مقاومت کند، بلکه بدنه آن نیز باید در برابر فرسایش مداوم جریان آب، سیلاب‌های خروشان متناوب و سنگ‌های غلتان داخل رودخانه تاب تحمل داشته باشد.

پل سنگ‌فرش پل دختر، پایه‌هایی از سنگ و سه چشمه بزرگ دارد که چشمه وسط بلندتر و عریض‌تر است و به همین علت پل از وسط به‌ طرفین شیب‌دار می‌شود. آب‌برهای طرفین چشمه بزرگ از سنگ و به‌صورت مثلثی هستند. دهلیزها و کنودهایی در اطراف چشمه بزرگ به چشم می‌خورد که به‌وسیله دو نیم ستون چند ضلعی به‌ استقامت پل می‌افزایند. در طرفین پایه وسطی، کتیبه آجری مربع شکلی به خط زیبای نسخ خودنمایی می‌کند. خط کتیبه از بین رفته و شاید متن آن به تاریخچه ساخت پل اشاره داشته است. کتیبه دیگری نیز از سنگ مرمر به خط نستعلیق در طرف چپ پل دیده می‌شود که تاریخ تعمیر بنا را سال ۹۳۳ هجری قمری ذکر می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رسول حسنی)

مادام دیولافوا، سیاح فرانسوی که از سال ۱۸۸۱ میلادی نقاط مختلف ایران را مورد بازدید قرار داده بود، در سفرنامه خود در مورد پل دختر میانه چنین می‌نویسد:

این پل دارای طاق بزرگ هلالی شکلی به طول ۲۴ متر است که در طرفین آن دو طاق مسطح هر یک به طول ۱۷ متر دیده می‌شود و آب از زیر آن‌ها با عمق زیادی می‌گذرد. عبور از رودخانه در مدت ۶ ماه از سال امکان‌پذیر نیست. طاق بزرگ مرکزی دارای کتیبه‌ای با حروف طلایی روی زمینه آبی رنگ است. این کتیبه قشنگ با رنگ آجرهای کهنه پل هماهنگی دارد و به مجموع بنا که میان دو کوه واقع شده است، عظمت خاصی می‌دهد. نقشه پل بسیار منظم ترسیم شده است و در کلیت آن هوش خردمندانه و فکر استادانه‌ای به چشم می‌خورد. مهارت استادی آن از اینجا معلوم می‌شود که پایه‌ها را طوری ساخته‌اند که می‌تواند سنگینی طاق‌ها را تحمل کند. این پایه‌ها به ریشه‌ای تکیه دارند که در بالای آن قوس مضاعفی است و می‌تواند در تمام نقاط با سنگینی سقف مقاومت کند و فشار مصالح همه جا متناسب باشد. کتیبه‌ای که آن‌ را زینت داده است، شاید تاریخ بنای پل را معین کند؛ ولی طغیان به‌اندازه‌ای بود که نزدیک‌شدن به آن و خواندن عبارات ممکن نبود و حتی با دوربین نمی‌شد، فارسی آن را خواند. در داخل پایه‌ها اتاقک‌هایی ساخته شده است که حکایت از ظرافت و دقت بنا دارند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: هادی نصیری)

پل دختر میانه در طول تاریخ بارها توسط افراد و شاهزاده‌های مختلفی بازسازی شده است. سنگ بنای تاریخ مرمت پل به‌وسیله شاه بیگم (باسو) دختر محمد بیگ به سال ۱۵۱۷ زده شد. گویا نوشته دیگری تاریخ مرمت دوباره آن را به سال ۱۶۷۳ قید کرده‌ است. در اواخر قرن هجدهم پل مذکور توسط آقا محمدخان قاجار تعمیر شد. همچنین در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی دو طاق آن شکست و نیاز به تعمیر داشت. در نتیجه، در همان سال و طبق دستور اداره کل باستان‌شناسی، تعمیر طاق و خاکریزی طرفین پل انجام شد.

آخرین شکست این پل تاریخی در روز ۲۰ آذر ماه سال ۱۳۲۵ هجری شمسی اتفاق افتاد و بزرگ‌ترین طاق پل به‌وسیله دینامیت منهدم شد. در سال‌های بعد طاق تخریب‌شده مورد بازسازی قرار گرفت؛ اما این تعمیر به‌خاطر عدم تناسب با شیوه معماری و مصالح مجددا خراب شد.

در حال حاضر، پل دختر میانه به همان صورت آسیب‌دیده باقی مانده و یادآور وقایع مختلف تاریخی در طی قرن‌های متمادی است. سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی طی سال‌های گذشته اقدام به تعمیر این پل تاریخی کرده بود؛ اما با کمال شگفتی، روند کار به یک‌پنجم نرسیده بود که دهانه و چشمه وسطی پل به‌علت خرابی‌ها و شکاف‌های ناشی از مین‌گذاری سال ۱۳۲۵ هجری شمسی به‌طور کامل ویران شد و به این ترتیب، قسمت اعظمی از بنا را با خود به رودخانه کشید و این امر وضعیت پل را از قبل وخیم‌تر کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمود مسلمی)

• متاسفانه از این پل حفاظت و نگهداری خوبی انجام نمی‌شود؛ پس شما به‌عنوان گردشگر در حراست از آن بکوشید.
• از ریختن زباله و نوشتن یادگاری روی پل بپرهیزید.
• هیچ تابلوی راهنمایی برای معرفی پل و تاریخچه آن نصب نشده است.
• بهترین زمان سفر به میانه، اوایل بهار است.

نویسنده: بهنام شکوری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی