خانه مهربان

خانه مهربان در گوشه‌ای از محله زیبا و کهن عودلاجان در گذر میرزا محمود وزیر و روبه‌روی عمارت زیبای «وثوق الدوله» (قوام‌الدوله) قرار دارد. با قدم زدن در میان کوچه‌پس‌کوچه‌های این محل، از میان خانه‌ها و مکان تاریخی متعلق به دوران قاجار و صفویه عبور می‌کنید. خانه‌ها و دکان‌های معمولی محل نیز عطر و بویی قدیمی دارند و حتی اگر قصد نداشته باشید به بافت‌های تاریخی محله سرک بکشید، بی‌شک رو‌به‌روی بسیاری کوچه‌ها و خانه‌ها لحظه‌ای مکث خواهید کرد و مبهوت زیبایی و معماری آن‌ها می‌شوید.

خانه مهربان، منبع: iribnews.ir

پله‌های منتهی به ایوان شمالی خانه مهربان، منبع: ایرنا

خانه مهربان، معروف به خانه سوگولی ناصرالدین شاه، از جاهای دیدنی تهران در یکی از محله‌های قدیمی پایتخت به نام عودلاجان قرار دارد؛ محله‌ای که هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده است و با قدم زدن در میان کوچه‌های آن، می‌توانید سفری به گذشته‌های نه چندان دور داشته باشید. قدیمی‌های بازار، این محله را با نام اودلاجان نیز به یاد می‌آورند. این محله در سال ۱۳۸۴ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

محله عودلاجان یا اودلاجان از غرب به خیابان ناصرخسرو، از شرق به خیابان ری، از شمال به خیابان امیرکبیر و از جنوب به خیابان ۱۵ خرداد محدود می‌شود. این محله خود شامل سه محله یا خیابان اصلی با نام‌های امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو است. محله عودلاجان به خانه‌های تاریخی و قدیمی شهرت دارد؛ یکی از خانه‌ های تاریخی تهران در این محله، خانه مهربان است. در میان محله عودلاجان در خیابان امیرکبیر، کوچه‌ای به نام علی‌رضا جاویدی (گذر میرزا محمود وزیر) وجود دارد. در ابتدای کوچه، تابلوی زیبای خانه مهربان عودلاجان را خواهید دید که شما را به نبش کوچه فیروزکوهی و این خانه کهن هدایت می‌کند.

حوض‌خانه مهربان، منبع: ایرنا

علاوه بر این، در میان ستون‌های خانه و روی نرده‌های ایوان نیز گل‌های شعمدانی خانه کرده‌اند و اگر ساعتی را روی ایوان شمالی بگذرانید، مهمان منظره‌ای زیبا از درختان قدیمی خواهید بود.

درختان خاننه مهربان در حیاط شمالی، عکاس: شایان مهرابی

برای رفتن به خانه مهربان کافی است تا خود را به نزدیکی بازار بزرگ تهران برسانید. این منطقه در طرح ترافیک قرار دارد و ممکن است برای رسیدن به آن تا پیش از ساعت اتمام طرح ترافیک، یعنی ساعت هفت عصر، به مشکل بربخورید؛ اما اگر قصد دارید با ماشین شخصی خود را به منطقه برسانید، از طریق بزرگراه امام علی شمال به جنوب وارد تونل امیرکبیر و سه راه امین حضور شده یا از بزرگراه امام علی شمال به جنوب وارد بزرگراه محلاتی شوید و سپس خود را به خیابان جاویدی برسانید. کمی جلوتر سر نبش کوچه فیروزکوهی خانه مهربان را خواهید دید.

فراموش نکنید که خانه مهربان تنها تا ساعت پنج عصر پذیرای بازدیدکنندگان است؛ پس برای رسیدن به ساعات بازدید می‌توانید با وسایل حمل و نقل عمومی برنامه‌ریزی کنید و منتظر اتمام ساعات طرح ترافیک نباشید. برای رسیدن به این منطقه می‌توانید از طریق خطوط مختلف مترو خود را به نزدیک‌ترین ایستگاه یعنی بهارستان (یا مترو پانزده خرداد) برسانید. از آنجا تا خانه مهربان فقط در حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌وری در پیش خواهید داشت.

ایستگاه بهارستان در خیابان دانش‌سرا واقع شده است و شما می‌توانید از خیابان دانش‌سرا پیاده به خیابان کمال‌الملک و از آنجا به خیابان مصطفی خمینی بروید. از خیابان مصطفی خمینی وارد خیابان بحرالعلوم شوید و سپس خود را به خیابان جاویدی و خانه مهربان برسانید.

• آدرس خانه مهربان عودلاجان: تهران، خیابان مصطفی خمینی، خیابان بحرالعلوم، خیابان جاویدی، خانه مهربان عودلاجان (مشاهده روی نقشه)

خانه مهربان پیش از بازسازی، منبع: سفرنویس

تهران در عصر ناصرالدین شاه از محلاتی همچون ارگ، دولت، سنگلج، بازار، چاله و عودلاجان تشکیل شده بود. محله عودلاجان قدمتی پیش از چهار قرن دارد. این محله با دو هزار و ۶۱۹ خانه و ۱۴۶ دکان یکی از بزرگ‌ترین و عیان‌نشین‌ترین محله‌های تهران قدیم به شمار می‌رفته است.

عودلاجان محل سکونت افرادی مشهور در دوره قاجار همچون قوام‌الدوله، مدرس، موتمن الاطبا، امین نظام، ملک‌شعرا و خاندان مستوفی بوده است. به‌واسطه نزدیکی این محل به ارگ و کاخ شاه، اکثر افراد ساکن در این محله از افراد ثروتمند یا کارگزاران حکومتی بوده‌اند. از دیگر ویژگی‌های این محله قدیمی سکونت افراد کلیمی و زرتشتیان است که به‌دلیل نزدیکی به بازار، موقعیت آنجا را مناسب برای سکونت می‌دانستند.

مردمان محله عودلاجان با گویشی متفاوت از گویش کنونی تهران به نام «رازی» یا «راجی» صحبت می‌کردند. در این گویش کهن، محل تقسیم آب را «آو-دراجین» می‌گفتند. «آو» به‌معنای آب، «دراجیدن» به‌معنای تقسیم کردن آب و «ان» به‌عنوان پسوند مکان به کار می‌رفته است. در گذر زمان آودراجین تحول یافته و به عودلاجان تبدیل شده است. عودلاجان کهن دارای دو چشمه در بالا و پایین محله بوده است. این محله به‌واسطه قرار گرفتن در ارتفاع و تسلط بر محله‌های جنوبی و تقسیم و بخش‌بندی آب نهر‌ها، به این نام شهرت پیدا کرده است.

انعکاس درختان در حوض‌خانه مهربان، عکاس: شایان مهرابی

خانه مهربان در نقشه‌های قدیمی بازمانده از گذشته به افراد مختلفی نسبت داده شده است. در نقشه اوت کرشیش که معلم اتریشی دارالفنون بود، به محب‌علی‌خان خلج از رجال دوره قاجار تعلق داشته؛ اما در دوره‌ای دیگر در نقشه یکی دیگر از معلمان دارالفنون با نام عبدالغفار نجم‌الدوله به یکی از همسران ناصرالدین شاه به نام زبیده خاتون نسبت داده شده است.

شخص دیگری که خانه مهربان را به او نسبت می‌دهند، محمد علی‌خان خلج از >رجال دوره قاجار و فرستاده فتحعلی شاه به دربار عثمانی برای از میان بردن نقشه‌های روسیه بود. بسیاری می‌گویند شاه این خانه را به‌واسطه خدماتش به او بخشیده است.

خانه مهربان پس از سال‌ها دست‌به‌دست شدن و جا‌به‌جایی، به دست زوجی با نام «مهربان‌منش» خریداری شد و نام این زوج تا به امروز روی این خانه کهن باقی مانده است. آن‌ها خانه خود را وقف خانه سالمندان کهریزک کرده بودند؛ به همین جهت زیرزمین خانه برای بسته‌بندی کمک‌های مردمی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این زوج مهربان پس از مرمت و بازسازی خانه در سال ۱۳۸۴ موفق به ثبت این بنا در لیست آثار ملی ایران شدند؛ اما سال‌ها بعد به‌دلیل عدم رسیدگی مناسب، مجددا به بازسازی نیازمند شد. در نهایت خانه مهربان در اوایل دهه ۹۰ توسط شهرداری تهران خریداری شد و امروز بخشی از این خانه با هدف ترمیم بافت تاریخی محله عودلاجان در اختیار «مدیریت بافت و بناهای تاریخی شهرداری تهران» قرار دارد.

نمایی از ستون‌های خانه مهربان، منبع: iribnews.ir

خانه مهربان در زمینی به مساحت ۹۰۰ متر و زیربنای ۵۳۰ متر مربع احداث شده است. این خانه در دو طبقه ساخته شده و دارای زیرزمین (طبقه اول) و دو حیاط در بخش‌های شمالی و جنوبی است. می‌توان از طریق‌ پلکان‌های واقع در حیاط نیز به زیرزمین رسید. این بنا یادگاری از معماری عصر پهلوی اول است. در گوشه کنار این خانه تزییناتی همچون گچ‌بری‌ها، طاق‌نماهای هلالی، گره‌چینی آجری و چوبی وجود دارد که ارزش این بنا را دو چندان می‌کنند.

در ساخت بنای خانه مهربان از مصالحی همچون سنگ و چوب استفاده شده است و دیوارهای آن خشتی است. سقف این خانه از چوب بسیار ارزشمند صندل ساخته شده که بسیار سبک است. نمای خانه نیز با گچ کار شده است. در معماری خانه مهربان، همچون خانه‌های هم‌عصر خود، ایوانی بزرگ مشرف به حیاط و حوضی زیبا در وسط دیده می‌شود. اتاق مرکزی خانه به‌عنوان شاه‌نشین مورد استفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر این خانه مهربان از بخش‌های دیگری همچون اتاق زمستانی، سرداب، کرسی‌خانه، دو اتاق مهمان‌پذیر، بهارخواب و ایوان جنوبی تشکیل شده است.

نمایی کامل از حیاط شمالی خانه مهربان، عکاس: شایان مهرابی

با همه‌گیری شرایط کرونا خانه تاریخی زیبا همچون بسیاری دیگر از مکان‌های تاریخی، امکان بازدید مجازی را نیز فراهم آورده است. با طراحی این تور مجازی، امکان بازدید از این خانه زیبا از هر نقطه جهان و در هر ساعتی از شبانه‌روز امکان‌پذیر است. شما می‌توانید با مراجعه به آدرس vtour.tehran.ir/mehrabanhouse از قسمت‌های مختلف خانه تاریخی مهربان در بافت قدیمی عودلاجان بازدید کنید.

بخشی از خانه تاریخی مهربان به‌عنوان مرکز مدیریت بافت بناهای تاریخی تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اختیار دانشگاه تهران است؛ اما بازدید از سایر بخش‌ها برای عموم آزاد است. البته بازدید از دیگر بخش‌های این خانه نیز فقط در روزهای غیر تعطیل و ساعات اداری امکان‌پذیر است. برای بازدید از این مکان تاریخی باید ورودی پرداخت کنید. با توجه به شرایط همه‌گیری کرونا حتما پیش از مراجعه حضوری از طریق شماره‌های موجود، ساعت‌ها و امکان بازدید را استعلام کنید.

عکاس: شایان مهرابی، سفرنویس

در گوشه‌ای از محله عولاجان، تیمچه اکبریان با قدمتی در حدود ۲۶۰ سال هنوز پابرجا است. این مکان که قدمت آن به زمان محمدخان قاجار و شاید سال ۱۱۱۵ می‌رسد در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تیمچه اکبریان در سال ۱۲۱۳ در زمان فتعلی‌شاه به اولین بانک ایران تبدیل شد و تا پیش از انقلاب نیز توسط «داود کلیمی» اداره می‌شده است. «اصغر شعر باف» که وظیفه مرمت و بازسازی این بنا را به عهده داشته است آن را به دوره فتعلی‌شاه نسبت می‌دهد. امروز تیمچه اکبریان در دل بازار عودلاجان رو‌به‌روی کوچه حکیم، تبدیل به دیزی‌سرای سنتی با نام «سفره‌خانه سنتی طهرون قدیم» شده است. شما می‌توانید از خانه مهربان با حدود ۱۳ دقیقه پیاده‌روی خود را به تیمچه اکبریان برسانید.

• آدرس تیمچه اکبریان: تهران، خیابان پانزده خرداد، خیابان پامنار، تیمچه اکبریان (مشاهده روی نقشه)

منبع: سیری در ایران

روبه‌روی خانه مهربان، بنایی تاریخی و زیبایی دیده می‌شود که بر طبق روایت‌های تاریخی در زمان محمدشاه قاجار در سال ۱۲۱۱ هجری شمسی برای یکی از صاحب منصبان آن دوره به نام «میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی» فرزند «میرزا محمد تقی آشتیانی» ساخته شده است. این بنا بعدها به «حسن وثوق الدوله» فرزند او و نخست وزیر زمان ناصرالدین شاه رسیده است. این سرا در میان سه کوچه میرزا محمود وزیر، کوچه محدث (سرای وثوق‌الدوله) و کوچه وزیری قرار گرفته است. کوچه محدث به نام همسر محمد قوام الدوله، عصمت السلطنه یا کوچه سوراخی نیز معروف بوده است. درب اصلی این مکان در همین کوچه قرلر دارد. در گذشته فضای سبز مجاور این مکان به‌عنوان کالسکه خانه مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

سرای وثوق‌الدوله معماری منحصربه‌فرد و نظم و تقارنی مثال‌زدنی دارد. دو بادگیر زیبای قدیمی نیز در بام این خانه خودنمایی می‌کنند. این خانه در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سرای وثوق‌الدوله امروز در اختیار کمیته ملی ایکوموس (شورای بین‌المللی بناهای تاریخی) قرار دارد. از این خانه به‌عنوان لوکیشن سریال ایرانی شهرزاد برای عمارت «بزرگ آقا» نیز استفاده شده است.

• آدرس سرای وثوق‌الدوله: تهران، >سرچشمه، خیابان امیر کبیر، کوچه میرزا محمود وزیر (علیرضا جاویدی)، سرای وثوق‌الدوله (مشاهده روی نقشه)

منابع: معماری ما، ایوان خانه، تریپ یار، ایسنا، خبرگزاری مهر

بعد از بازارچه معیر در محله سنگلج، ع>ودلاجان دومین بازارچه قدیمی تهران است. وجود کاروان‌سراهای متعددی همچون مجد، لواسانی، سه راه دانگی و حاجی‌ها نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی این بازارچه در دوره تاریخی خود است.

بازارچه قدیمی عودلاجان در واقع بخش قدیمی و کوچکی از بازار بزرگ تهران است که در گذر زمان تخریب شده بود؛ اما در سال ۱۳۹۱ با همت کاسبان بازار و سازمان میراث فرهنگی بازسازی شد و پس از مرمت در سال ۱۳۹۵ به‌صورت بازارچه صنایع دستی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در این بازاچه می‌توانید از انواع صنایع دستی همچون سفال، گلیم و قالیچه دیدن کنید. در آغاز این بازار با وجود قرار گرفتن در نزدیکی امکان تاریخی به‌واسطه تبلیغات ضعیف رونق کمی داشت و بسیاری از دکان‌ها بسته شدند؛ اما با برقراری طرح پنجشنبه بازار مدتی است که دوباره جان گرفته است و امید می‌رود که به گذر صنایع دستی بدل شود.

کمی بالاتر از بازارچه عودلاجان، خانه‌ای قدیمی وجود دارد که به شخصی به نام فخرالملوک تعلق دارد. امروزه این خانه با حیاطی زیبا «سفره‌خانه سنتی نان و نمک فخرالملوک» است؛ اما اگر قصد خوردن غذا هم ندارید، می‌توانید به این خانه ۱۲۰ ساله هم سرک بکشید.

• آدرس بازارچه تاریخی عودلاجان: تهران، خیابان پانزده خرداد، بازارچه تاریخی عودلاجان (مشاهده روی نقشه)

منابع: تاپ معمار، ناشناس

امامزاده یحیی در خیابانی معروف به همین نام در محله عودلاجان واقع شده است. با ورود به حیاط این امامزاده چناری قدیمی همه توجهات را به‌سمت خود جلب می‌کند. در گذشته تعداد این چنارها سه عدد بوده است که یکی به واسه قرار گرفتن در میانه خیابان بریده و دیگری خشک می‌شود. چنار باقی‌مانده در حیاط امامزاده، عمری در حدود ۹۰۰ سال دارد و قطر آن به هفت متر می‌رسد. این چنار در سال ۱۳۳۰ در فهرست وزارت فرهنگ و اداره باستان‌شناسی به ثبت رسید.

امامزاده یحیی که این روزها به دور از شلوغی‌های شهر‌ تهران در گوشه‌ای از محله عودلاجان قرارگرفته است، داری صحن وسیع، ایوان، رواق، حرم آینه‌کاری، سرداب، سقاخانه و گنبد مخطروطی زیبا و کاشی‌کاری شده است. قدیمی‌ترین اثر باقی مانده در آن که همچون بنای اصلی ساختمان به دوره مغول نسبت داده شده، صندوقی چوبی است. همان طور که در کتیبه درون امامزاده آمده، این صندوق به دستور ملک‌ شاه غازی در سال ۸۹۵ هجری قمری توسط دو برادر به نام‌های حسین و محمد لواسانی ساخته شده است. روی درب قدیمی این بقعه، از بانی ساخت بنای اولیه و معمار آن به‌ترتیب با نام‌های قرابشاره و دیو حسن یاد شده است.

• آدرس امامزاده یحیی: تهران، خیابان ۱۵ خرداد، کوچه امامزاده یحیی، امامزاده یحیی (مشاهده روی نقشه)

متن درخت چنار ۹۰۰ ساله امامزاده یحیی، منبع: ealiya.com

حمام نواب توسط سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون دختران حاج نواب از نوادگان قاجار ساخته شده است. در حمام‌های قدیمی چاله حوض یا حوض‌های بزرگ آب سرد وجود داشته است. این حمام یکی از بزرگ‌ترین چاله حوض‌های تهران بوده است و بسیاری از جوانان محل در روزهای گرم تابستان برای «چاله حوض بازی» یا شنا کردن به این حمام می‌آمدند.

حمام نواب مدتی پس از مرمت و بازسازی به بازارچه صنایع دستی و سنتی بدل شده بود؛ اما امروز از آن بازارچه خبر نیست. این حمام نیز با یکی از خاطره‌انگیزترین مکان‌های فیلم‌برداری فیلم قیصر گره خورده است و مکانی است که در آن قیصر، کریم آبمنگل را به قتل می‌رساند. حمام نواب در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

• آدرس حمام نواب: تهران خیابان ۱۵ خرداد، کوچه امامزاده یحیی، کوچه بیک دامغانی (بازارچه حمام نواب سابق)، حمام نواب

منبع: تریپ یار

مسجد و مدرسه معمارباشی در شرق محله عودلاجان و با فاصله کمی از امامزاده یحیی واقع شده است. این بنا در دو طبقه و با نقشه‌ای شبیه به مساجد و خانه‌های سنتی طراحی شده است. این مدرسه از مدارس قدیم تهران است و همه اتاق‌های آن به غیر از شبستان، ساده و فاقد تزیینات است. شبستان مشرف به حیاط آن با شیشه‌های رنگی تزیین شده است. مدرسه و مسجد معمار باشی حیاطی با صفا دارد که در میان آن حوضی کوچک قرار گفته و دورتادور آن نیز گلکاری شده است.

مدرسه معمارباشی دارای ۲۴ حجره، دو مدرس و کتابخانه است. در حال حاضر این مکان یکی از مدارس زیر نظر حوزه علمیه است. در کتیبه درج شده در بالای در مدرسه و مسجد اطلاعاتی در مورد واقفانی آمده است که هزینه نگهداری آن را تامین کرده‌اند. ساخت این بنا طبق تاریخ درج شده در همین کتیبه در سال ۱۳۰۳ به پایان رسیده است. مجموعه میرزا ابوالحسن معمارباشی در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع: کافه خبر، هادی غیومیان

اگر اطلاعات این مقاله برای شما جذاب بود و اگر تجربه‌ بازدید از خانه مهربان و محله عودلاجان دارید؛ حتما نظرات خودتان را با کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: شقایق وحیدی