قلعه تبر جهرم

قلعه تبر که به قلعه خورشید یا قلعه خورشه نیز مشهور است، یکی از معروف‌ترین قلعه‌ های ایران و از جاهای دیدنی جهرممحسوب می‌شود. این دژ در منطقه‌ای کوهستانی و صعب‌العبور قرار دارد. قلعه تبر بیرون از محدوده شهر است؛ اما فاصله چندانی با شهر ندارد و روی تاریخ جهرم اثرات عمیقی گذاشته است. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره قلعه تبر بدانید.

• آدرس: استان فارس، شهرستان جهرم، حدود ۵۰ کیلومتری شرق شهر جهرم (مشاهده روی نقشه)

برای دسترسی به قلعه تبر از جهرم، خود را به بلوار بسیج برسانید و از آنجا وارد جاده فسا-جهرم شوید. با طی حدود ۱۳ کیلومتر به روستای بابا عرب خواهید رسید. پس از چند دقیقه فرعی جاده بی‌بی شهربانو را می‌بینید. درون فرعی بپیچید تا به قلعه جهرم برسید. این قلعه به‌شکل تک‌کوهی جداافتاده خودنمایی می‌کند و چشمه کوچکی در نزدیکی آن جریان دارد. فاصله جهرم تا قلعه خورشید حدود ۵۰ کیلومتر فاصله است.

عکس از سایت ایرنا (عکاس: نامشخص)

قلعه تبر از جاهای دیدنی استان فارس به شمار می‌آید و از جاده اصلی فاصله دارد. به همین دلیل، مسیر دسترسی به آن دشوار است و گردشگران کمی از وجود آن باخبر هستند. کوه تبر دو قله مجزا در کنار هم دارد که شکافی کم‌عرض و پرشیب آن‌ها را از یکدیگر جدا کرده است. بخش غربی این کوه «ده مرده» و بخش شرقی آن «نارنج قلعه» نام دارد.

متاسفانه تاکنون این قلعه ارزشمند و مهم به ثبت ملی نرسیده و مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان جهرم در حال تلاش و رایزنی برای ثبت شدن آن است.

از این قلعه، تنها یک برج گچی، چندین غار، پلکان و آب‌انبار مخروبه باقی مانده است.

دلایل مختلفی برای نام‌گذاری قلعه خورشید یا تبر جهرم وجود دارد. عده‌ای بر این عقیده هستند که اگر از پایین به کوه خورشید بنگریم، کوه با تبر به دونیم تقسیم شده است. به همین دلیل نام این مکان را قلعه تبر نامیده‌اند. عده دیگری نیز می‌گویند که این کوه دامنه‌ای ریزشی، پرشیب و لغزنده‌ دارد و دیوارهای قایم آن نیز مانند تبر است.

علی اطهری نیز در کتاب «جهرم؛ زیباشهر فارس» نوشته است:

در پارسی كهن، تبر به معنی كوه بوده است؛ اما امروزه كمتر از آن استفاده می‌شود و بيشتر به‌صورت تبرزد به معنی صمغ و ترشح كوه و برای نمک بلور و نمک كوهی مورد استفاده قرار می‌گيرد؛ به طوری كه در خود جهرم به نمک‌های بلوری كوه نمک هكان «نمك تبرزد» می‌گويند.

سال ۱۲۷۵ تا ۱۲۹۴ هجری قمری و در زمان حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار، راهزنی به نام «فضل علی بهارلو» قلعه خورشید جهرم را به تصاحب خودش درآورد. بهارلو به کاروان‌های تجاری و مسافران بین‌راهی حمله و اموال آن‌ها را غارت می‌کرد. حاکمان فارس بارها تلاش‌ کردند تا این راهزن را از این قلعه دور کنند؛ اما موفق نشدند. در سال ۱۲۹۴ هجری قمری، شاهزاده‌ای قاجاری به نام «فرهاد میرزا معتمدالدوله» حاکم فارس شد و شکایت‌های زیادی از بهارلو به ناصرالدین‌شاه رسید. ناصرالدین‌شاه نیز از معتمدالدوله خواست تا بهارلو را دستگیر کند. در همین سال، «میرزا محمدخان قوام‌الملک شیرازی» به دستور شاهزاده معتمدالدوله به قلعه تبر حمله کرد و بهارلوی راهزن کشته شد. در سال ۱۲۹۶ هجری قمری، ناصرالدین‌شاه برای تشکر جزیره کیش را به قوام‌الملک شیرازی واگذار کرد.

در بسیاری از کتاب‌های تاریخی نیز توضیحاتی درباره فتح قلعه تبر آمده است. به‌عنوان مثال، در فارس‌نامه ناصری آمده است:

قوام الملک در نیمه‌شبی با پای پیاده با آنکه از یک پا عاجز بود، جان خود را بر دست گذاشت، از همه پیش افتاد و توپ کوچک و قورخانه و چریک عرب و بهارلو که همه داوطلب ازجان‌گذشته بودند، در عقب انداخت و توپ را با طناب گذرانیده و به سر کوه «ده مرده» رسیدند و فورا سنگری برابر سنگر اسکندری بستند و بعد از روشنی صبح چند تیر توپ انداختند و فضل علی که گمان نداشت توپ به سر «ده مرد» رسد، از نارنج قلعه از راه چاه به رگ اول آمده، تفحص سنگر و جماعت خود را کرده، به دروازه آمد که باز چند تیر توپ به دروازه انداختند و قدری از برج دروازه، خراب شد و سه چهار نفر از گلوله توپ کشته شدند. از اتفاقات آنکه فضل علی یکی از آن سه چهار نفر بود، پس اهل سنگر اسکندر هم از گلوله توپ شکستند و چریک از «ده مرده» به سنگر اسکندری در رگ اول درآمدند... .

بنا به نظر مورخانی مانند ابن‌بلخی، استخری، دهخدا و لسترنج، این قلعه نام‌های دیگری مانند قلعه تیر، قلعه خورشه و قلعه خورشاه دارد. مردم محلی نیز به این قلعه «تور» می‌گویند.

لسترنج درباره این قلعه نوشته است:

قلعه عظیمی است که تا شهر پنج فرسخ فاصله دارد و آن را قلعه خورشید می‌گویند و معروف است این قلعه را خواجه‌الملک وزیر مشهور سلجوقیان تجدید و تعمیر کرد و بانی اصلی آن خورشید حاکم جهرم در زمان خلفای اموی بود.

عکس از سایت بلد (عکاس: نامشخص)

• بازار جهرم: استان فارس، شهرستان جهرم، شهر جهرم، بلوار شهید رجایی شمالی، خیابان منوچهری (جمهوری اسلامی) (مشاهده روی نقشه)

بازار صلیبی‌شکل جهرم یکی از ارزنده‌ترین و بهترین نمونه‌های معماری‌ دوران زندیه به شمار می‌آید. در این بازار حدودا ‌۱۰۰ حجره جای گرفته‌اند که بیشتر حجره‌ها به فروش پارچه مشغول هستند؛ به همین دلیل این بازار به بازار پارچه‌ای نیز معروف است.

قدمگاه جهرم یکی از جاهای دیدنی جهرم محسوب می‌شود و روی تپه‌ای کوچک در دامنه البزرکوه قرار دارد. این بنای تاریخی مانند شبستان‌های مسجد است و طاق‌هایی رو به شمال دارد. بخشی از این بنا در دوره پیش از اسلام و بخش دیگر آن در دوره بعد از اسلام ساخته شده است.

نمایی از قدمگاه جهرم؛ عکس از گوگل‌مپ (عکاس: مرتضی جنتی)

• بازدید از قلعه تبر جهرم رایگان است.
• شما می‌توانید همه‌روزه تا قبل از غروب آفتاب از قلعه خورشید دیدن کنید.
• قلعه تبر منطقه‌ای عشایرنشین با امکانات بسیار محدود است؛ اما در شهر جهرم بوم‌گردی‌های بسیاری وجود دارد که می‌توانید برای اقامت به آنجا بروید.
• قلعه تبر در جهرم یکی از بناهای تاریخی ارزشمند و فراموش‌شده کشورمان ایران است. لطفا در حفظ و نگهداری از آن کوشا باشید.

نویسنده: زلیخا رحمانیان / بازنویس: حانیه رضوی