مسجد ملک زوزن

زوزن شهری در ۱۶۸ کیلومتری جنوب تربت‌ حیدریه و ۶۰ کیلومتری جنوب غرب خواف است. این شهر در گذشته مرکز ولایت زوزن، یکی از ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور در خراسان بزرگ، محسوب می‌شد. در نزدیک شهر آتشکده‌ای وجود داشت که برخی علت نام‌گذاری شهر را به آن مرتبط دانسته‌اند. شهر کویری زوزن که روزگاری زادگاه سياستمداران، وزرا، شاعران و فقها بود، قرن‌ها است که بنایی باشکوه و منحصربه‌فرد را در خود جای داده است. مسجد ملک زوزن یادگار ارزشمند به‌جامانده در شهر است که ما در ادامه به معرفی بیشتر آن خواهیم پرداخت.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان خواف، بخش جلگه زوزن، دهستان زوزن، دو کیلومتری شمال غرب روستای زوزن (مشاهده روی نقشه)

مسجد ملک زوزن در ۶۰ کیلومتری جنوب غرب خواف قرار دارد. این مسجد تنها بنای آجری به جا مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: وحید عابدین زاده

روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی است. این روستا میراث‌دار شهر زوزن قدیم به شمار می‌آید. آثار به دست آمده در شهر زوزن قدیم مربوط به سده چهارم تا هفتم هجری قمری است. با این اوصاف این شهر و روستای تاریخی در ۳۰ شهریور ۱۳۷۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۲۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بهترین مسیر برای دسترسی به مسجد ملک زوزن در روستای زوزن، از مبدا شهر خواف است. از میدان راه‌آهن خواف وارد جاده خواف-تایباد شوید و ۱۳ کیلومتر از مسیر را طی کنید تا به مسیر فرعی جاده نشتیفان-بیاس آباد برسید. این جاده را در پیش بگیرید تا به مقصد نهایی، یعنی روستای زوزن نزدیک شوید. مسجد ملک زوزن در میانه مسیر روستای قاسم‌آباد به روستای زوزن قرار دارد.

مسجد ملک زوزن از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی در روستای زوزن به شمار می‌آید که با معماری اسلامی در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد در دشتی وسیع قرار دارد و کاشی‌های لاجوردی آن چشم هر گردشگر و بیننده‌ای را به‌سمت خود خیره می‌کنند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: وحید عابدین زاده

مسجد تاریخی ملک زوزن در سده هفتم هجری قمری ساخته شده است و با آجرکاری و کاشی‌کاری‌های زیبا و نفیس خود شناخته می‌شود. این مسجد در ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۳۴۰ به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی خواف در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

مطابق کاوش‌های باستان‌شناسی که در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شد، آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به دست آمد. نتیجه این رخدادها بیانگر تاریخ و تمدن غنی منطقه است. مسجد ملک زوزن به سبک خراسانی ساخته شد و از مساجد دو ایوانی دوره خوارزمشاهیان است. مسجد در این دوران توسط «ملک قوام‌الدین زوزنی» روی بقایای یک مسجد تاریخی ساخته شد.

مسجد ملک زوزن دومین مسجد از دوره خوارزمشاهیان شمرده می‌شود که مستندات تاریخی در رابطه با آن وجود دارد. با استناد به کتیبه موجود، مسجد در سال ۶۱۵ هجری قمری و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است. در حال حاضر دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی از معماری بنا باقی مانده‌اند. این ایوان‌ها هسته بنای عظیمی هستند که به عقیده برخی به‌عنوان مسجد-مدرسه بنیان شده بود؛ ولی به‌دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ هجری قمری کار بنای آن نیمه‌تمام رها شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: وحید عابدین زاده

برای اولین بار «شیلر» در نتیجه تحقیقات خود روی کتیبه‌های مسجد ملک زوزن، این موضوع را مطرح کرد که این مکان به‌عنوان نوعی مسجد-مدرسه بنا شده است. در تزيين نمای خارجی مسجد از کاشی‌های دورنگ استفاده کرده‌اند. بنا به دلايلی برخی از محققان مسجد را متعلق به «کاخ ملک زوزن» می‌دانند. ملک زوزن یا «قوام‌الدين مويد‌الملک ابوبکر علی الزوزنی» يکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه بود.

ریزه‌کاری‌های مسجد ملک زوزن به‌علت یورش مغولان و مرگ قوام‌الدین ناتمام ماند؛ تا اینکه در زلزله سال ۷۳۷ هجری قمری بخش اعظم بنا ویران شد.

مسجد ملک زوزن با قامتی سر برافراشته در یک منطقه کویری، یعنی شهرستان خواف قرار گرفته است. مساحت فعلی بنا بالغ‌ بر ۱,۰۰۰ متر مربع برآورد می‌شود. از نماهای جانبی متصل به ديواره‌های بيرونی مسجد که هنوز هم باقی مانده‌اند، مشخص است که خانه‌ها و شبستان‌های مسجد در جهت‌های شمال و جنوب گسترش پیدا کرده بودند.

در شبستان غربی مسجد ملک زوزن پلکانی وجود دارد که به‌طور مارپيچی حول استوانه‌ای از آجر می‌چرخید و موذن را به گلدسته‌ها می‌رساند. پلکان زاويه راست در زلزله‌های اخير به‌کلی متلاشی شد و در حال حاضر آن را مرمت و احيا کرده‌اند. در قسمت غربی ایوان مسجد قبری وجود دارد که احتمالا متعلق به پسر ملک زوزن است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Mr.farkhonde47

از بنای عظیم مسجد ملک زوزن که در دهه اول قرن هفتم هجری قمری ساخته شد، اکنون جز دو ايوان از هم گسسته چيزی باقی نمانده است. دو ايوان رو در روی هم و به فاصله ۴۵ متر از يکديگر قرار دارند. یکی از ایوان‌ها با نام «ایوان قبله» و دیگری با نام «ایوان مقابل قبله» شناخته می‌شود. با اينكه دو ايوان مسجد (ايوان قبله و ايوان مقابل قبله) قرينه هستند و رو‌به‌روی هم ساخته شده‌اند؛ اما کاشی‌کاری و تزيينات آن‌ها متفاوت است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: امیر معماری

«آندره گدار» فرانسوی باور داشت که مسجد ملک زوزن از مساجد دو ايوانی نظير مسجد فرومد به سبک خراسانی بوده است. ضخامت دو ایوان مسجد ۶ در ۶ متر و فاصله آن‌ها از یکدیگر ۴۵ متر است. در حال حاضر ارتفاع باقی‌مانده ایوان‌ها حدود ۱۸ متر تخمین زده می‌شود.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Mr.farkhonde47

مسجد ملک زوزن در طول تاریخ به‌علت حوادث طبیعی، جنگ‌های داخلی و بی‌توجهی دولت‌های وقت دچار تخریب شده است؛ به‌طوری که تمام کتیبه‌ها به‌جز یک مورد غالبا از بین رفته‌اند. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی، تزیینات آجرکاری با تلفیقی از کاشی فیروزه‌ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون‌نمای تزیینی است.

یکی از شبستان‌های مسجد ملک زوزن به محراب منتهی می‌شود. این محراب به‌تازگی در نتیجه حفاری‌ها از زیر آوار بیرون آمده است و حاشیه‌های آن با آیات قرآن مزین شده‌اند. از دیگر عناصر تزیینی محراب می‌توان به آجرکاری و تلفیق آن با کاشی‌کاری، کتیبه‌های خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بهراد موعودی

جنب مسجد ملک زوزن موزه‌ای وجود دارد كه در آن بخشی از محراب مكشوفه از ضلع شمالی قبله، سفال‌های مكشوفه از حريم شهر تاريخی زوزن در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی با قدمتی در حد قرن ششم تا هفتم هجری قمری، بخشی از گچ‌بری تزيينی مكشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئينی مكشوفه از اطراف ايوان قبله، تنبوشه‌های سفالين مكشوفه از باغات داخل شهر تاريخی زوزن و كاشی‌های به دست آمده از كاوش‌های باستانی ضلع شمالی ايوان قبله نگهداری می‌شوند.

بازدید از مسجد ملک زوزن (در سال ۱۴۰۲) رایگان است. این بنا تقریبا در همه ایام هفته قابل بازدید است. برای بازدید باید موضوع را با نگهبانی کنار مسجد هماهنگ کنید. برای بازدید از تمام قسمت‌های باقی‌مانده از مسجد ملک زوزن خواف به یک تا دو ساعت زمان احتیاج خواهید داشت.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان خواف، شهر نشتیفان (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از مسجد ملک زوزن: حدود ۴۲ کیلومتر (۴۰ دقیقه با ماشین)

آسبادهای نشتیفان به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی، از بزرگ‌ترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی در ایران به شمار می‌روند. این سازه معماری متعلق به دوره صفویه، از سال ۱۳۸۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. تعدادی از آسبادهای نشتیفان هنوز فعال و پابرجا هستند و آمیزه‌ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت ایرانیان گذشته را به رخ گردشگران می‌کشند. این آسبادها به‌شکل ایستاده ابداع و ساخته شده‌اند و پره‌های آن‌ها به‌صورت عمودی و با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ‌های آسباد متصل می‌شوند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد مولانا

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان خواف، شهر سنگان، کوچه آب (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از مسجد ملک زوزن: حدود ۵۶٫۵ کیلومتر (یک ساعت با ماشین)

مسجد جامع سنگان که از دوران خوارزمشاهیان به یادگار مانده است، در شهر سنگان از توابع شهرستان خواف قرار دارد. عناصر تزیینی این مسجد شباهت بسیاری به بعضی تزیینات و گچ‌بری‌های دوران ساسانی دارند. مسجد از دو ایوان شرقی و غربی با پوشش سنتی محلی، ایوان ورودی، کفش‌کن و گنبد‌خانه تشکیل می‌شود. این اثر در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۷۶ هجری شمسی با شماره‌ ثبت ۱۹۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: پیام گرافی‌فر

نویسنده: زهرا آذرنیوش / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی