مقبره های باغ گنبد سبز

آثار و عمارات تاریخی، دربردارنده‌ بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت گذشتگان است که پس از گذشت چندین قرن، همچون گوهری ناب و ارزشمند، برای آیندگان به یادگار مانده است. مقابر گنبد سبز استان قم که به گنبدهای دروازه کاشان نیز معروف هستند، از جمله عماراتی به شمار می‌روند که به‌دلیل اصول معماری انجام‌شده در آن، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای در بین باستان‌شناسان و کارشناسان معماری برخوردارند و از جاهای دیدنی قم به شمار می‌روند.

• آدرس: استان قم، شهر قم، خیابان انقلاب، جنب گلزار شهدا (مشاهده روی نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Omar Al Mubarak

مجموعه‌ مقابر گنبد سبز متشکل از سه آرامگاه است که در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‌اند. این آثار تاریخی، در شرق شهر قم، خیابان انقلاب، مجاورت گلزار شهدا و در محلی واقع شده‌اند. این مقابر، به نام‌های دیگری همچون مقابر دروازه‌ کاشان و برج آرامگاهی گنبد سبز معروف هستند. مجموعه‌ مقابر گنبد سبز که از جاذبه‌های قم به شمار می‌رود، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

برای بازدید از مقبره های باغ گنبد سبز، کافی است پس از طی کردن خیابان چهارمردان قم، به گلزار شهدا رفته و به درون باغ کوچکی وارد شوید که به باغ گنبد سبز شهرت یافته است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: محمد صمدی

طبق کتیبه‌های موجود در مجموعه‌ تاریخی مقابر گنبد سبز، این عمارات در قرن هشتم هجری قمری به‌عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم احداث شده است؛ هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این سه آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا کرده‌اند. آن‌ها صاحبان این مقابر را سعد، سعید و مسعود می‌پندارند؛ اما این موضوع با توجه به تاریخ برج‌مقبره‌هایی که در مناطق مختلف ایران وجود دارد و همچنین سرگذشت شهر قم، چندان درست نیست.

به‌طور کلی، می‌توان با توجه به نوشته‌های حک‌شده در کتیبه‌های تاریخی این مجموعه، مقابر گنبد سبز را مدفن خواجه اصیل‌الدین و خواجه علی صفی در نظر گرفت؛ فرد دیگر، متاسفانه به‌دلیل از بین رفتن کتیبه‌ سومین گنبد، ناشناس مانده‌ است؛ البته با توجه به نوشته‌های تاریخی، به نظر می‌رسد که برخی دیگر از خاندان صفی در پایین گنبد سبز دفن شده باشند. سه گنبد شمالی مجموعه باغ گنبد سبز متعلق به اواخر قرن هشتم هجری و اوایل قرن نهم هجری است. گنبد جنوبی مدفن خواجه اصیل‌الدین و دو نفر دیگر از حاکمان خاندان صفی محسوب می‌شود که در سال ۷۶۱ هجری قمری وفات یافته‌اند. تاریخ احداث گنبد مرکزی، آرامگاه خواجه علی صفی و مقبره‌ سه تن از فرمانروایان خاندان صفی را مربوط به سال ۷۹۲ هجری قمری می‌دانند.

عکس‌ از Wikimedia Commons / عکاس: مصطفی معراجی

مقبره‌ جنوبی فاقد گنبد رُک است و ارتفاعی کم نسبت به دو بنای دیگر دارد. شاید دلیل کم‌توجهی بازدیدکنندگان به این بنا، کوتاهی ارتفاع عمارت جنوبی باشد. متاسفانه پس از آسیب‌دیدگی و از بین رفتن گنبد این مقبره، مرمت و بازسازی کلی در مورد آن صورت نگرفته و تنها پوسته‌ داخلی کروی‌شکل آن، توسط معماران و کارشناسان تاریخی ترمیم شده است. مقبره‌ جنوبی از نمای خروجی به‌صورت دوازده‌ضلعی منتظم و از نمای درونی به‌شکل هشت‌ضلعی منتظم ساخته شده است. این مسئله در مورد عمارت مرکزی نیز صادق است.

گچبری‌های انجام‌شده در مقبره‌ جنوبی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است که می‌توان آن‌ها را در طاق‌نماها و کتیبه‌های برجای مانده‌ آن، به دفعات مشاهده کرد. سقف آجرکاری شده‌ بنای جنوبی، مهم‌ترین تفاوت آن با دو آرامگاه دیگر است که با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته در آن و معماری انجام شده، به نظر می‌رسد که در قرن هشتم هجری ساخته نشده باشد. در بخش بیرونی، اسم مبارک حضرت علی (ع) بر دیوارها نقش بسته است که همانند آن‌ را می‌توان در دو بنای دیگر نیز مشاهده کرد.

عکس از گوگل‌‌مپ / عکاس: Luiz Paulo

ورودی‌ مجموعه دقیقا به‌سمت مقبره‌ شمالی قرار گرفته است و نسبت به آرامگاه مرکزی، اندکی انحراف دارد. در عمارت شمالی، دروازه ورودی درون یکی از ضلع‌های آن و در جهت مقبره‌ مرکزی واقع شده است. طبق نقل‌قول‌ پیشنیان شهر قم و برخی از باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد این عمارت تا سال ۱۳۷۷ از سه دروازه برخوردار بوده است که به‌دلیل تعمیرات انجام شده در سال مذکور، تنها یکی از آن‌ها برای ورود باز مانده و دو در ورودی دیگر مسدود شده است.

طرح هندسی هشت‌ضلعی منتظم را برای این عمارت تاریخی در نظر گرفته‌اند که از درون بنا نیز به همین شکل دیده می‌شود. گنبدی ۱۶ ضلعی بالای این بنا مشاهده می‌شود که همانند مخروطی زیبا، نظر گردشگران را به خود معطوف می‌سازد. پایه‌ گنبد آن از زاویه‌ای کم نسبت به دیوارهای ساختمان برخوردار است. گنبدی که روی این پایه قرار گرفته است، نسبت به پایه‌ها از زاویه‌ بیشتری برخوردار بوده و این روند تا تلاقی اضلاع در یک نقطه‌ مشخص ادامه خواهد داشت. سازندگان مقبره‌ شمالی، برای ساخت دیوارها و پایه‌ گنبد از آجر استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۷۷ و هم‌زمان با تعمیرات انجام شده در این اثر ایران کهن، گنبد اصلی را با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین کرده‌اند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Luiz Paulo

مقبره مرکزی نیز که به‌دلیل قرار گیری بین دو آرامگاه دیگر به این نام شهرت یافته است، مانند عمارات پیرامون خود، معماری منحصربه‌فردی دارد. در ورودی از جنس چوب است و در جهت آرامگاه شمالی قرار دارد.برخی از زیبایی‌های معماری بنا شامل گچبری کتیبه‌ها، سقف و طاق‌نماها می‌شود.

مقبره‌ مرکزی از نمای بیرون به‌صورت دوازده‌ضلعی منتظم و از داخل به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم طراحی و ساخته شده است. بالای این مقبره، گنبدی را با شکل هندسی شانزده‌ضلعی بنا کرده‌اند. اصول معماری به کار برده شده در این بنا همانند آرامگاه شمالی است و تنها اختلاف میان این دو اثر تاریخی را می‌توان در ارتفاع پایه‌ گنبدها مشاهده کرد؛ به‌گونه‌ای که مقبره‌ شمالی از گنبدی بسیار مرتفع‌تر از این ساختمان برخوردار است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Rojyar Ghavami

مهم‌ترین ویژگی شاخص مقابر گنبد سبز قم، استفاده از تزیینات گچبری تحسین‌برانگیز، کم‌‌نظیر و ستودنی است. انواع تکنیک‌های گچبری در تزیینات این بناها به کار رفته است و متاثر از گنبد سلطانیه به‌نظر می‌رسند. آجرچینی این بناها به‌صورتی منظم و متحدالشکل انجام شده است و نقوشی با اسامی الله، محمد و علی در طراحی آن‌ها به چشم می‌خورد. رنگ‌آمیزی بخش‌های مختلف این بناها، با رنگ‌هایی زیبا و متنوع انجام شده است و طرح‌هایی مسحورکننده از شمسه و اسپرهای کارشده همراه با کتیبه‌هایی به خط ثلث یا کوفی در آن‌ها مشاهده می‌شود. این کتیبه‌ها با گچبری برجسته سفیدرنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگارشده، آیات قرآن، اسامی خداوند و نام معصومین را با طرحی از گل و بوته در بر می‌گیرند. همچنین طاق‌نما‌ها و درگاه‌هایی چندگانه که به‌صورت قرینه و مقرنس ساخته‌ شده‌اند، حاکی از شیوه‌های متنوع گچبری در این عمارات هستند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Ad Nan

• باغ گنبد سبز قم مکانی کمترشناخته شده بین گردشگران است و سکوت و آرامش خاصی در فضای آن حاکم است؛ بنابراین هنگام بازدید از این مجموعه، آرامش محیط را بر هم نزنید.
• باغ گنبد سبز امکانات رفاهی، تفریحی و فروشگاهی خاصی ندارد؛ بااین‌حال، سرویس بهداشتی و آب آشامیدنی در محوطه وجود دارد.
• بازدید از باغ گنبد سبز همه‌روزه از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۷:۰۰ امکان‌پذیر است.
• بهای بازدید از باغ گنبد سبز (در سال ۱۴۰۱) ۴,۰۰۰ تومان است.

• آدرس:استان قم، شهر قم، مرکز شهر، حرم حضرت معصومه (س) (نمایش روی نقشه)

حرم حضرت معصومه (س) دومین جاذبه مهم مذهبی کشور ایران است که هرساله شیعیان بسیاری را از سراسر جهان به خود جلب می‌کند. این مجموعه که دربرگیرنده بخش‌های مختلفی چون مدرسه علمیه، موزه، کتابخانه، آرامگاه‌های متعدد و... است، به‌واسطه معماری جذاب، کاشی‌کاری‌ها، آینه‌کاری‌ها و سایر تزیینات جذاب شناخته می‌شود.

• آدرس:استان قم، ۶ کیلومتری شهر قم، روستای جمکران، انتهای بلوار پیامبر اعظم (نمایش روی نقشه)

مسجد جمکران با بیش از هزار سال قدمت، یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان در جهان است. این مسجد که به حجت بن الحسن (عج) نسبت داده می‌شود، از بخش‌های مختلفی از جمله مسجد مقام، شبستان‌ها، چندین حسینیه، بازارچه، زائرسرا، دفتر ثبت کرامات، کتابخانه تخصصی و... تشکیل می‌شود.

نویسنده: محبوبه حسنی/ پوریا محمدی پیوند