چشمه های قیر ماماتین

شهر رامهرمز در ۱۱۶ کیلومتری شرق اهواز با قدمتی نزدیک به ۴۰۰۰ سال قرار گرفته است. در قدیم رامهرمز را به نام «سمنگان» می‌شناختند. پس از بیماری هرمز ساسانی، پادشاه وقت آن زمان، او را از «استخر»، پایتخت آن دوره، به سمنگان آوردند و چون او در این شهر شفا یافت، از آن پس نام سمنگان را رامهرمز نهادند. رامهرمز پس از شوش دومین شهر استان خوزستان است که پایتخت ایران بوده است.

در حومه رامهرمز، در منطقه «ماماتین»، یکی از جذاب‌ترین جاهای دیدنی استان خوزستان قرار گرفته است، ثروتی سیاه و میراثی چند هزار ساله. چشمه‌های جوشان قیر طبیعی ماماتین که طلای سیاه از آن‌ها به بیرون می‌جهد، افسانه‌ای جالب را در دل خود پنهان کرده‌اند. رد پای آن‌ها را در تاریخ نیز می‌توان یافت، در لوح‌های تخت جمشید! پس در سفری به رامهرمز، با کجارو همراه باشید و درباره چشمه‌های قیر ماماتین بیشتر بدانید.

در منطقه ماماتین، ۱۰ چشمه قیر طبیعی به‌صورت تنورهای نانوایی وجود دارد که با مصالحی از قبیل قلوه‌سنگ و ملات ساروج، در دو طرف یک مسیل کم‌آب واقع شده‌اند. هنگامی که این چشمه‌ها فوران می‌کنند، مواد آن‌ها در بستر رودخانه قرار می‌گیرند. مواد سیاه رنگ چشمه‌ها با آب «رود زرد» ترکیب می‌شوند و در نهایت پس از کاهش غلظت نفت و قیر، به زمین‌های کشاورزی می‌رسند. همچنین در برخی نقاط رودخانه که عمق به دو متر می‌رسد و غلظت نفت و قیر کمتر است، ماهی‌های زیادی در آب قیرآلود و نفت‌اندود رودخانه زندگی می‌کنند.

عکس از وب‌سایت visitiran.ir (عکاس: نامشخص)

این چشمه‌های جوشان سیاه رنگ قیر طبیعی که در جوار رودخانه چشم‌انداز بسیار زیبایی و بی‌نظیری را به وجود آورده‌اند، از جاهای دیدنی رامهرمز هستند و در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار طبیعی ملی ثبت شده‌اند. همچنین در نزدیکی چشمه‌های قیر ماماتین، کوره‌هایی وجود دارد که از دوران قدیم به‌جای مانده‌اند و هنوز کاملا سالم هستند. این کوره‌ها در دوران گذشته مخصوص تفکیک قیر از آب و املاح بوده‌اند.

چشمه‌های قیر ماماتین در استان خوزستان، شهرستان رامهرمز، روستای ماماتین قرار دارد. (مشاهده ماماتین روی نقشه)

• فاصله چشمه‌های قیر ماماتین تا رامهرمز: ۲۸ کیلومتر
• چشمه‌های قیر ماماتین تا اهواز: ۱۵۰ کیلومتر

عکس از وب‌سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

در باور مردمی و طبق تاریخ اساطیر ایران، اسفندیار، نماد رویین‌تنی میان ابرقهرمانان است؛ اما یک نقصان دارد. داستان اسفندیار در کتاب‌های اساطیری ایران و زرتشت‌نامه این‌گونه نقل شده است که گشتاسب، پدر اسفندیار به‌واسطه زرتشت، از اهورامزدا چهار چیز را آرزو می‌کند:

• دیدن جایگاه خود در جهان پس از مرگ؛
• گشودن احوال جهان بر او؛
• کارگر نشدن هیچ جنگ‌افزاری بر او؛
• زندگی جاودان.

عکس از وب‌سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

زرتشت این چهار آرزوی گشتاسب را به شرطی برآورده می‌کرد که یکی را برای خود برگزیند و سه آرزوی دیگر را به دیگران ببخشد. گشتاسب اولین آرزو را برای خود، دومی را برای جاماسب، وزیر خود، سومی را به اسفندیار، پسر خود و آخرین را به پشوتن، پسر بزرگ خود بخشید.

اسفندیار برای رویین‌تن شدن در آب مقدس شست‌و‌شو داده شد؛ ولی هنگامی تطهیر در آب مقدس، چشمان خود را بست. بدین‌ترتیب چشم‌هایش رویین نشدند. او بعد از رویین‌تن شدن در هر نبردی که می‌کرد، پیروز میدان می‌شد. اسفندیار در سفری پرماجرا عزم می‌کند تا خواهران خود هما و به آفرید را از کشوری بیگانه آزاد سازد. او در این سفر پرمخاطره هفت مرحله را پشت سر می‌گذارد که این هفت مرحله به «هفت خوان اسفندیار» معروف هستند. در خوان سوم، اسفندیار ناچار با اژدهایی رو‌به‌رو می‌شود.

عکس از وب‌سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

داستان بدین‌صورت است که اسفندیار در پی رهاسازی خواهران خود خبر اژدهایی مهیب و مخوف را می‌شنود که مانع حرکت سپاهش شده‌اند. سپس او با تدبیر و چاره‌اندیشی نزدیک اژدها می‌شود و شکم آن را می‌درد. بدین‌گونه خونی سیاه از شکم اژدها سرازیر می‌شود. اما داستان نبرد اسفندیار و اژدها در این نقطه به پایان نمی‌رسد. اهالی رامهرمز بر این باور هستند که این اژدها باعث به‌وجود آمدن چشمه‌های قیر ماماتین شده است.

در لوح‌های تخت جمشید نیز رد این چشمه‌ها دیده می‌شود. طبق نوشته‌های تاریخی به‌دست آمده از این لوح‌ها، مردمان آن زمان از قیر این چشمه‌ها برای ساخت ظروف استفاده می‌کردند. ظروفی که در «تپه چغامیش دزفول» کشف شده‌اند و قدمت آن به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح می‌رسد، موید این موضوع است و نشان می‌دهد قیر در بعضی بناهای تاریخی عیلامی نیز کاربرد داشته است.

در سال‌های بعد، قیر این چشمه‌ها در صنایع نظامی و روشن کردن خشاب‌ها استفاده می‌شد. اکنون تنها استفاده‌کنندگان از چشمه‌های قیر طبیعی خوزستان، اهالی روستای قالند بهبهان هستند که از آن برای اندود کردن ظروف بزرگ نگهداری نان خشک و همچنین درمان گرفتگی و شکسته‌بندی اعضای بدن استفاده می‌کنند.

عکس از وب‌سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

می‌توانید در اندیکای مسجد سلیمان و منطقه اوقیلک بهبهان نیز نمونه این چشمه‌های قیر طبیعی را مشاهده کنید؛ ولی شاید هیچ‌کدام از این چشمه‌ها به‌اندازه چشمه‌های قیر طبیعی ماماتین دیدنی و جذاب نباشند.

نویسنده: شیدا خرمشاهی