برج چهل دختر

دامغان، سرزمینی است زیبا که در بین سایر شهرهای ایران، قدمتی بس طولانی و باستانی دارد. به‌گونه‌ای که می‌توان آن را در گروه کهن‌ترین و باستانی‌ترین شهرهای پارتی ایران جای داد.

این شهرستان نیز همانند بسیاری از شهرهای تاریخی ایران مملو از دیدنی‌ها و جاذبه‌های تاریخی و گردشگری است. «برج چهل دختر» نمونه‌ بارزی از بناها و آثار تاریخی ارزشمند ایران کهن و یکی از جاهای دیدنی دامغان است. بنایی که با گذشت بیش از هزار سال همچنان محکم و استوار قد برافراشته و در مقایسه با دیگر آثار تاریخی، خسارت و آسیب کمتری را به خود دیده است. برج، درست در مرکز شهر دامغان و در محوطه‌ امامزادگان «محمد و جعفر» قرار دارد. هرچند قرارگیری آن در پشت امامزاده جعفر، در واقع کمی دید آن را مختل کرده و به‌نوعی مانع دیدن این اثر تاریخی می‌شود. این در حالی است که این برج در قسمتی پایین‌تر از سطح زمین‌های مجاور قرار دارد و همین مسئله بر دیده شدن برج توسط مردم از فاصله‌ای دورتر، اثر منفی گذاشته است. باستان‌شناسان معتقد هستند که قرون چهار و پنج هجری قمری را می‌توان از شاخص‌ترین سده‌های تاریخی در ایران به جهت معماری و ساخت بناها و سازه‌هایی که از آن‌ها به برج‌ها یاد می‌شود، معرفی کرد. بناهایی که با بهره‌مندی از تزیینات آجری، به‌نوعی کاملا هنرمندانه و ظریف توانسته است سادگی و سردی خشت‌هایی که در ساخت عمارات مورد استفاده قرار می‌گرفت را در نظر بیننده، زیبا و گرم سازد. نوعی آمیختگی از سادگی و زیبایی که خاص دورانی از تاریخ ایران‌زمین بوده است.

موقعیت برج چهل دختران روی نقشه

برج چهل دختر دامغان نیز با بهره‌مندی از همین ویژگی، نمونه‌ای بارز از این بناها محسوب می‌شود. گروهی از محققان براین باورند که نام چهل دختر یا چهل دختران را می‌توان به دوران پیش از اسلام نسبت داد. همچنین امکان دارد که برج چهل دختر نیز همانند ساختمان «چهل دختر سمنان» در ابتدای ساخت از خشم خام ساخته شده است. در واقع ایشان براین باورند که احتمالا برج را در ابتدا با خشت خام ساخته‌اند و در دورانی بین قرون ۴ تا ۵ هجری قمری به امر شخصی به نام ابوشجاع که هویت وی نیز به‌طور کامل مشخص نیست، مرمت شده است.

خانیکوف از دانشمندان جغرافیا دان روسی، در یکی از کتاب‌هایش برج چهل دختر دامغان را از آثار اوایل دوران حکومت سلجوقیان معرفی کرده و معتقد است که این برج در سال ۴۴۶ هجری قمری ساخته شده است. او در کتابش از امامزاده سخنی به میان آورده و عنوان می‌کند که امامزاده درون مسجدی ساخته شده است. وی چنین گفته است

در باغچه سبزیکاری متصل به مسجد، برج کوچکی وجود دارد که بسیار ساده، اما با ذوق و سلیقه بنا شده است. کتیبه‌ای بر سر در بیضی شکل این برج قرار دارد که نشان می‌دهد که این بنا در سال ۴۴۶ به فرمان امیر ابوشجاع عسگر بیک پسر اصفهان، پادشاه ... برپا شده است. بقیه کتیبه زیر گچ‌کاری‌های سال‌های بعد پنهان مانده است.

نقشه‌ کلی برج به‌صورت دایره‌ای که بدنه‌ استوانه‌ای با استفاده از اصول ریاضیات و به‌صورت دقیق ساخته شده و همین امر سبب شده است تا حوادث طبیعی کمترین صدمه و آسیبی بر بدنه و پیکر برج، وارد نکرده است. هرچند در ساخت برج از آجرهای ظریف استفاده شده است، اما این آجرها به‌گونه‌ای هنرمندانه و زیبا روی یکدیگر کار شده است که بیننده تصور می‌کند در چسباندن و قرارگرفتن آن‌ها، از هیچ نوع ملاطی استفاده نشده است. برج دارای مدخل ورودی است که دارای ۲ متر و نیم ارتفاع و حدود ۲ متر عرض است. این مدخل به‌صورت یک دهلیز کوچک و در بدنه‌ برج، تعبیه شده است. همچنین طاقی هلالی شکل در درگاه وجود دارد که روی ستون‌های کوچکی به‌شکل استوانه‌ای و باریک که در دو طرف قرار دارد، سوار شده است. ستونچه‌هایی که روی یک قاعده‌ چهارگوش به ارتفاع ۲۵ سانتی‌متر قرار گرفته است. بر ستونچه‌ها تزئیناتی زیبا و وچشم‌گیر انجام شده است که هرکدام با استفاده از آجرپاره‌های کوچکی که درون ملاط اصلی فرو رفته است، صورت گرفته است. در نمای اصلی مقبره به‌خوبی می‌توان به‌رغم استوانه‌ای بودن شکل بنده‌ برج، تغییر قطر بدنه را که از پایین به بالا کمتر می‌شود به وضوح مشاهده کرد.

طرح درون برج به‌شکل دایره و بدنه‌ آن نیز همانند نمای خارجی به‌صورت استوانه‌ای است. از بخش داخل برج، پوششی به‌شکل قبه آن را مستور کرده است که در مرکز این قبه سوراخی که مسدود شده است، مشاهده می‌شود. کل بدنه را با گچ پوشانده‌اند و قسمت کف آن را نیز با آجر فرش کرده‌اند. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، داخل برج قبری ساده قرار دارد که تناسبی با ساختمان برج نداشته و به نظر می‌رسد در دورانی بعد از ساخت برج، در این بخش قرار گرفته است. معماران و باستان‌شناسان، ساخت بناها را که از ترکیب دو عنصر آب و خاک تشکیل شده است، معماری عریان ایرانی می‌نامند و معتقدند که این نوع معماری شگفت‌انگیز، با آجرکاری به نهایت کمال می‌رسد. ایشان براین باورند که ساخت آجرهای مقاوم در برابر آب، فشار و رنگ‌های متنوع و مختلف بر اساس تجربه‌ آن هم از نوع کاملا آگاهانه و نیز بهره‌مند از علم شناخت جنس خاک و ترکیبات آن به‌دست خواهد آمد. آجرکاری که با به‌کارگیری آن در بنا، می‌توان هنرمندی و ذوق مردان سازنده‌ اثر را مشاهده کرد. ذوق و هنری که با ارائه‌ نماهای تزیینی آن هم متناسب با شکل و هیئت کلی ساختمان، ظهور می‌کند و تماشاگر را محو دیدن می‌سازد. این زیبایی و این هنر به‌خوبی در برج چهل دختر دامغان پیاده شده و به اوج و کمال رسیده است. همچنین در این اثر کهن، از خط به‌جای تصویر آن هم برای تزیین استفاده شده است که خود از شاخصه‌های معماری ایرانی در عصر میانه است؛ عصری که در آن زمان ایرانیان و هنرمندان ایرانی از خط کوفی در نوشتن و کلام به‌طور معمول استفاده می‌کردند و این نوع تزیین در برج چهل دختران، تزیینی همراه با قداستی بی‌نظیر را به ارمغان آورده است. با توجه به اسناد و متون ثبت شده به نظر می‌رسد که برج همانند بسیاری از بناهای عصر میانه که بیشتر به‌منظور آرامگاه، زیارتگاه و یادبود ساخته می‌شد، به‌عنوان یک آرامگاه خانوادگی احداث شده است.

نویسنده: محبوبه حسنی