گوردخمه فقره قا

گوردخمه فقریکا، فخریکا یا فقره‌قا از جاهای دیدنی مهاباد محسوب می‌شود که از بخش جنوبی بر دشت وسیعی مشرف است؛ منطقه‌ای بکر با آب‌وهوای کوهستانی که با دو اثر تاریخی برد کنته و دریاس، مثلثی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از مورخان ساخت فقره‌قا (فخریگاه) را به فرورتیش، پدر دیاکو اولین پادشاه ماد نسبت داده‌اند.

گوردخمه فقره‌قا که شمالی‌ترین گور دخمه منتسب به دوران ماد است، در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی با شماره ۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maad1361)

گوردخمه فقره‌قا در ۱۵ کیلومتری شمال مهاباد و در جنوب روستای اگریقاش قرار دارد. وقتی از روستای اگریقاش به‌سوی شمال شرق و روستای قم قلعه حرکت کنید، به‌تدریج ستون‌های شگفت‌آوری را در سینه کوه خواهید دید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maad1361)

گوردخمه‌ یا دخمه سنگی فخریگاه یا به زبان کردی و بومی «فقره‌قا» با ارتفاع ۱,۳۳۱ متر از سطح دریا در دل صخره‌ كنده شده است. بسیاری از مورخان ساخت فقره‌قا (فخریگاه) را به فرآتیس (فرورتیش) پدر دیاکو اولین پادشاه ماد نسبت داده‌اند. این دخمه از لحاظ استراتژیکی و مذهبی در میان کوه ساخته شده و نام آن به‌معنای جایگاه شکوه و فره است. همچنین از آنجا که این دخمه در نزدیکی روستای اگریقاش به‌معنای آتش همیشه فروزان قرار دارد، احتمال می‌رود که زمان ساخت یکی از آتشکده‌های بزرگ بوده است.

مادها بر این باور بودند که خداوند برای نخستین بار به‌شکل چهره‌ کوه بر بشر ظاهر شده است. او برکاتش را بر بشر پایین فرستاد، رودها را روان کرد و کشاورزی و دامپروری را ممکن ساخت و دوباره به دل کوه رفت و به همین دلیل مادها شاهان خود را برای بازگشت به‌سوی خداوند در دل کوه به خاک می‌سپردند. آن‌ها برای اینکه شاه در آرامگاه خویش از فروغ و روشنایی بهره‌مند شود که یکی از نمادهای پدیداری خداوند بود، دخمه را رو به نیم‌روز و آفتاب ساخته‌اند. همچنین این کوه بیشتر به رودخانه‌ای مشرف بود تا نمادهای دینی جلوه‌ مضاعفی پیدا کنند. این موضوع را می‌توان در سایر دخمه‌های دوران ماد به‌وضوح دید.

گوردخمه فقره‌قا که شمالی‌ترین گور دخمه منتسب به دوران ماد است و یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی محسوب می‌شود، در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی با شماره ۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این اثر تاریخی تحت‌تاثیر عوامل محیطی قرار دارد و ترک در جداره و دیواره‌ اتاقک گورها رو به گسترش است. ساییدگی و خوردگی در ستون‌ها، به‌ویژه یکی از سرستون‌های ورودی، آن را در خطر ریزش قرار داده است. افراد سودجو نیز بخشی از دیواره‌ها را سوراخ کرده و به آن آسیب جدی رسانده‌اند. موضوعی که سازمان‌های مربوطه، به‌خصوص میراث فرهنگی، باید به آن رسیدگی کنند و مرمت آن را در دستور کار قرار دهند؛ پیش از آنکه نابود شود.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Peshawa Aziz)

دخمه فقره‌قا دارای سه قبر است که طبق روایات تاریخی باید مربوط به فرورتیش و فرماندهان بزرگ وی باشد. برخی باستان‌شناسان می‌گویند، این گور به پدر هوخشتره می‌رسد که در جنگ با آشوری‌ها کشته شد و پسرش او را در این مکان به خاک می‌سپرد که احتمالا زمانی شهری بزرگی با دشت حاصلخیز بوده است و سپس راه پدر را ادامه داد.

هرودوت تاریخ‌نگار معروف می‌گوید که فرورتیش، دومین پادشاه مادی، در فقره‌قا مدفون است. رومن گرشمن، تاریخ‌نگار و باستان‌شناس معروف فرانسوی، اعتقاد دارد که این آرامگاه متعلق به شاهزاده مانای به نام فرورتیس است و به باور ارنست امیل هرتسفیلد، تاریخ‌نگار مشهور آلمانی، آرامگاه فقره‌قا به مادها تعلق دارد و آرامگاه یکی از شاهزادگان مانایی است که در سال‌های ۶۶۰ تا ۸۴۰ پیش از میلاد احداث شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Sheyda oct94)

فقره‌قا، گور دخمه‌ای است که با ته ستون‌های مقبره آناهیتا تشابه دارد و شیوه معماری یونانی را در ذهن تداعی می‌کند؛ ضمن اینکه از نظر حجاری و ستون‌بندی در رده مقبره‌های مهم دوره ماد به شمار می‌رود. گوردخمه مدخل ورودی ندارد و دیوار بخش انتهایی ایوان آن نیز دیده نمی‌شود و کارشناسان این مسئله را از ویژگی‌های این نوع گوردخمه‌ها عنوان کرده‌اند.

در این دخمه دو طبقه‌، چهار ستون سنگی و سه گور خالی وجود دارد. بلندی آن از دامنه كوه حدودا پنج متر است. از این چهار ستون، دو ستون در داخل و دو ستون دیگر در جلوی دخمه قرار دارند و ضخامت ستون‌های داخلی کمتر از ستون‌های بیرونی است. این ستون‌ها به‌صورت استوانه‌ای به ارتفاع ۲۲۰ سانتی‌متر از کف دخمه تا سقف تراشیده شده‌اند و هر چهار ستون دارای پایه و سرستون‌هایی مربع‌شکل هستند.

محمد پدرام در کتاب تمدن مهاباد نوشته است:

ستون‌های مقبره شاخص معماری بسیار کهن‌تری در منطقه است. یکی از مشخصات حتمی معابر ماد چگونگی ساختار آن‌ها بر صخره‌ها و نمای ظاهرشان است که رو به جنوب‌ هستند.

دیاکونوف باستان‌شناس معروف در مورد این دخمه می‌گوید:

شمالی‌ترین مقبره مادی فخریک در مانای باستانی و نزدیک مهاباد است که جلوخان ندارد و سقف ساده سنگی آن را چند ستون نگاه می‌دارد و ظاهرا محلی برای گذاشتن جنازه‌ها بوده‌ است. تعیین تاریخ این مقبره دشوار است؛ ولی تشریفات تدفین در آن با مراسمی تفاوت دارد که پیش‌تر در ناحیه اطراف دریاچه ارومیه متداول بوده است و در نتیجه نمی‌توان تاریخی قدیمی‌تر از قرن هفتم برای آن قائل شد.

ستون‌های جلوی این ایوان و داخل مقبره به مرور زمان از بین رفته‌اند و تنها پا ستون‌ها و سرستون‌ها باقی مانده‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maad1361)

داخل مقبره سالنی به‌اندازه عرض ایوان وجود دارد که با دو پله جرزدار از هم جدا می‌شوند. اتاق جلویی احتمالا مخصوص انجام مراسم تدفین بوده و در اتاق بعدی سه قبر مستطیل‌شکل به چشم می‌خورد که یک قبر بزرگ به‌صورت افقی و دو قبر کوچک به‌شکل عمود بر ایوان در آن تراشیده شده است.

عمق قبرهایی که در این گوردخمه در دل سنگ حجاری شده‌اند، حدود ۵۰ سانتی‌متر است. قبر بزرگ‌تر در سمت چپ و با ابعاد ۲۶۵ در ۱۴۰ سانتی‌متر عمود بر ورودی گور دخمه قرار دارد و در سمت راست آن دو قبر دیگر در جهت ورودی گور دخمه و به ابعاد یکسان ۱۴۰ در ۹۰ سانتی‌متر کنده شده‌اند.

سید محمد صمدی در کتاب تاریخ مهاباد آورده است:

در کف دخمه سه حوضچه یا به عبارتی سه گور کنده شده است. گور سمت چپ نسبت به دو گور دیگر که قرینه هستند، بزرگ‌تر است. در قست پایین دخمه شکلی از پیکان ساییده شده است، به همین علت عده‌ای از باستان‌شناسان در مورد گوردخمه نظر متفاوتی دارند.

دکتر ملک‌زاده، استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران اعتقاد دارد که این محل، انبار اسلحه و گنجینه‌های سلطنتی پادشاهان بوده است. ساكنان این منطقه نیز دخمه مزبور را محل زندگی فرهاد كوه‌كن می‌دانند.

ژاک دو مورکان فرانسوی، تاریخ‌شناسان برجسته دنیا، که در سال ۱۸۹۰ میلادی از این دخمه دیدن کرده است، در صفحه ۴۴ کتاب جغرافیای غرب ایران می‌گوید:

بدنه این دخمه را کتیبه‌ای در بر گرفته و می‌توان آن را یکی از آثار با ارزش دوران ماد یا هخامنشی در این منطقه دانست.

متاسفانه امروزه به‌خاطر گذر زمان و بی‌توجهی‌ها اثری از این کتیبه به چشم نمی‌آید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maad1361)

• بازدید از گوردخمه فقره‌قا رایگان است.
• در سال‌های گذشته مسیر دسترسی به فقره‌قا دشوار بود و به‌علت نبود راهنما در مسیر‌های منتهی به آن، گردشگران راه خود را گم می‌کردند؛ اما امروزه در حاشیه فقره‌قا آلاچیق‌هایی برای استراحت بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است.
• گوردخمه فقره‌قا به محلی برای نوشتن یادگاری‌ تبدیل شده است؛ موضوعی که هیچ دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی تن به آن نمی‌دهد. شما نیز هنگام بازدید از این محل تاریخی در حفظ و حراست از آن بکوشید.
• راه دسترسی به درون گوردخمه آسان نیست؛ هرچند برخی از بومیان با گذاشتن نردبان، وارد گوردخمه می‌شوند.

نویسنده: بهاره غنچه/ بازنویسی: صدیقه شجاعی