محوطه باستانی برده کنته مهاباد

محوطه باستانی برده کنته یکی از تپه‌های تاریخی بازمانده از ایران باستان و جاهای دیدنی مهاباد است که قدمت آن به دوره مانایی هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد و الگویی برای ساخت دیگر آثار تاریخی پس از خود در این منطقه بوده است. این محوطه ارزشمند باستانی که در هشت کیلومتری شمال مهاباد به‌سمت ارومیه و نزدیکی روستای یوسفکند قرار دارد، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

محوطه ارزشمند باستانی برده کنته در هشت کیلومتری شمال شهرستان مهاباد به ارومیه و نزدیکی روستای یوسفکند جای گرفته است.

• آدرس: استان آذربایجان غربی، محدوده شمال شهرستان مهاباد، در حوالی روستای یوسفکند (نمایش روستای یوسفکندی روی نقشه)

منبع عکس: سایت mapio.net/mahabadgallery.blogfa.com (عکاس: ناشناس)

محوطه برده کنته از جمله مکان‌های بزرگ و مقدس شهر باستانی داریوسا یا شهر ویران به حساب می‌آید که برای مردم و ساکنان شهر، مکانی بسیار مورد احترام بوده است. این محوطه تاریخی به دوره حاکمیت ماناها در شمال غرب ایران تعلق دارد. پادشاهی مانا یکی از حکومت‌های واقع در زاگرس در هزاره نخست پیش از میلاد بود که در جایگاه فرمانروایی بومی، نقش ارزنده‌ای در مسائل سیاسی و فرهنگی منطقه داشت.

سابقه کاوش در محوطه تاریخی برده کنته به سال ۱۹۶۹ میلادی می‌رسد. ولفرام کلایس در حال بررسی یک محوطه اورارتویی، محوطه تاریخی برده کنته را نیز شناسایی کرد و آن را بخشی از محوطه اورارتویی دانست. پس از آن در سال ۱۳۹۱ هجری شمسی، پژوهش‌هایی جدی به سرپرستی محمد قربانی در محوطه انجام شد و سفال‌هایی از این منطقه به دست آمد که با سفال‌های محوطه‌های مانایی مثل زندان سلیمان هم‌خوانی داشت.

با اینکه محوطه برده کنته در تاریخ ۲۷ مرداد ماه ۱۳۶۴ هجری شمسی به ثبت ملی رسیده است و جزو جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی محسوب می‌شود، در بدترین شرایط نگهداری و حفاظت به سر می‌برد. از آنجا که این اثر در نزدیکی جاده قرار دارد، دسترسی مردم به آن به‌راحتی امکان‌پذیر است؛ موضوعی که باعث آسیب به این محوطه تاریخی شده است. همچنین حفاری‌های غیرمجاز سبب تاراج بسیاری از نشانه‌های تمدنی این تپه شده‌اند. قرارگیری کارخانه‌های صنعتی، گذر زمان و... را می‌توان از دیگر عوامل آسیب به محوطه برده کنته دانست.

منبع عکس: سایت mapio.net/mahabadgallery.blogfa.com (عکاس: ناشناس)

واژه برده کنته به‌معنای سنگ دارای سوراخ و حفره به‌ کار برده شده است. برخی بر این عقیده‌اند که برده کنته اشاره به قداست سنگ در باورهای مردم این سرزمین در عصر خود دارد.

البته «کن» در زبان کردی می‌تواند به‌معنای کهن و دیرین باشد. به عبارتی، برده کنته احتمال دارد که دو معنی داشته باشد: اول سنگ حفره‌دار و دیگری سنگ کهن و دیرین.

بقایای محوطه برده کنته شامل دو قسمت است و به همین دلیل آن را محوطه‌ دوقلو نیز می‌گویند. این محوطه، دو بخش و دو تپه شمالی و جنوبی دارد که تپه جنوبی از تپه شمالی بزرگ‌تر است. تپه اصلی ساختاری خاکی-صخره‌ای دارد و بلندی آن از سطح دریا حدود ۱,۳۰۰ متر است.

منبع عکس: سایت mapio.net/mahabadgallery.blogfa.com (عکاس: ناشناس)

مجموعه محوطه شامل چند قبر صخره‌ای، یک دژ و چند ردیف پلکان می‌شود که به‌وسیله حجاری روی سنگ به‌طرز بسیار زیبایی ساخته شده‌اند. نمای عمومی این اثر بسیار به زیگورات یا نیایشگاه شباهت دارد. آنچه در این محوطه تاریخی جالب به نظر می‌رسد، فقدان تزیینات و ظرافت خاص در بنا است. در قسمت دیگر محوطه باستانی برده کنته می‌توان کانال‌های آب، دیوارهای تدافعی و بقایای یک سد قدیمی دوره مانایی را دید.

بر اساس شواهد، محدوده این اثر بیش از حد فعلی بوده که در اثر کشیدن جاده آسفالته قسمتی از آن از بین رفته؛ ولی بقایای حکاکی دیواره غربی هنوز مشهود است. پلکان‌های متعدد و دایره‌وار در چندین ردیف این بنا را فرا گرفته و جای افروختن آتش نیز در مرکز آن حجاری شده است.

در قسمت جنوبی تپه، سوراخی دروازه‌مانند به ارتفاع ۷۵ سانتی‌متر وجود دارد که احتمالا دروازه اصلی ورود به بنا بوده که به‌مرور زمان سطح آن با خاک پر شده است. بعد از گذر از این راهروی سوراخ‌مانند که هنوز آثار آتش و سیاهی بر دیوار و سقف آن به چشم می‌خورد، اتاقکی نسبتا بزرگ‌تر از راهروی ورودی وجود دارد که تا پیش از این گمان می‌رفت، بن‌بست باشد. اخیرا حفاری‌های غیرمجاز در ادامه این اتاقک منجر به پیداشدن ورودی و راهروی تازه‌ای شد که احتمال می‌رود به اتاق‌ها و مکان‌های دیگر سازه ارتباط داشته باشد.

در دیواره جنوبی، کانالی به داخل تپه و اتاقک ذکرشده می‌رسد که شاید در گذشته کانال آبیاری بوده است. در قسمت شرقی کانال آب و در امتداد برده کنته یک ردیف سنگ‌های منظم وجود دارد که در قسمت عمیق رودخانه امتداد یافته‌اند. در فاصله ۱۰ متری و به موازات این جاده سنگی، بقایای جاده سنگی دیگری با ارزش کمتر به چشم می‌خورد که شاید بقایای دیوارهای قلعه یا حفاظ شهری بوده است و بعید نیست که بقایای سدی قدیمی از دوره ماناها باشد.

منبع عکس: سایت mapio.net/mahabadgallery.blogfa.com (عکاس: ناشناس)

در مورد کارکرد محوطه تاریخی برده کنته نمی‌توان نظر مشخص و کاملی ارائه کرد. برخی آن را نیایشگاهی وابسته به آیین مهر یا برای انجام آیین‌های دینی می‌دانند و برخی نیز آن را آتشکده‌ای از فرمانروایی ماناها دانسته‌اند. مهرداد ملک‌زاده، باستان‌شناس و پژوهشگر دوره ماد، در مورد محوطه باستانی برده کنته گفته است:

شمال باختر ایران و پیرامون شمال استان کردستان و جنوب استان آذربایجان غربی، بیشتر وابسته به عصر آهن سه بوده است که به آن دولت ماد می‌گویند. پادشاهی ماناها یک پادشاهی بومی در درازنای دوره ماد بود. شیوه سنگ‌تراشی که در محوطه برده کنته دیده شده، در چند جای دیگر شمال باختری ایران دیده شده و دیرینگی آن‌ها نیز هم‌زمان با ماناها بوده است. برخی نیز از سنت معمارانه‌ قوی‌تری برخوردار هستند و از اورارتوها پیروی کرده‌اند. چندین دخمه سنگی صخره‌ای در این مناطق است که مربوط به حکومت اورارتو تشخیص داده شده‌اند؛ اما محوطه باستانی برده کنته یک محوطه تاریخی مانایی است که هم از منظر جغرافیای تاریخی در منطقه پادشاهی بومی ماناها بوده و هم یک سری سفال‌های ویژه‌ لعاب‌دار و سفال‌های نقش خراش‌دار از آنجا به دست آمده که مشخصه فرهنگ مانایی است.

برخی افراد دالان‌های جای گرفته در لبه صخره را مربوط به نیایشگاه می‌دانند؛ اما ملک‌زاده به‌عنوان کارشناس دوره ماد این مطلب را رد کرده است و می‌گوید هیچ نشانه‌ای از نیایشگاه یا آتشکده در محوطه تاریخی برده کنته دیده نمی‌شود. وی پله‌های تراش‌خورده محوطه تاریخی برده کنته را مخصوص اجرای یک آیین مثل فدیه یا آتش‌افروزی می‌داند؛ اما آن را دلیلی بر آتشکده یا نیایشگاه بودن محوطه تلقی نمی‌کند.

در حال حاضر، محوطه برده کنته شامل یک بنای سنگی، پله‌های تراشیده شده در دل کوه با اندازه‌های متفاوت به‌منظور انجام برنامه‌های خاص است. این بنای مانایی مشرف بر دخمه و آرامگاه مانایی-مادی «فقره قا» (faqraqa) قرار دارد. ملک‌زاده همچنین گفته است:

مجموعه سنگ‌تراشی‌شده محوطه باستانی برده کنته می‌تواند مانایی یا مادی و اروراتویی باشد؛ اما باید بدانیم که این سنگ‌های تراش‌خورده به‌تنهایی قابل تاریخ‌گذاری نیستند. ازاین‌رو، با شناخت سفال‌های وابسته به محوطه برده کنته که با دوره‌ی آهن سه پیوند دارند، یعنی ۸۵۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد را برای گاه‌نگاری آن پیشنهاد می‌دهیم. از دید فرهنگ نیز، آن‌ها را وابسته به فرهنگ و هنر ماناها به‌ شمار می‌آوریم.

با این حال، برخی کارشناسان نظر دیگری دارند و آن را آتشکده‌ای مشابه زیگورات می‌دانند که با پلکان‌های خشن یادآور معماری مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است. در میان این بنا حفره‌ای مستطیلی‌شکل وجود دارد که احتمالا هنگام اجرای مراسم آیینی آتش مقدس، داخل این حفره را روشن می‌کردند. سپس مردم با نظم و ترتیب خاصی روی پلکان‌های کنده‌شده می‌نشستند و به برگزاری دعا و اجرای مراسم ویژه خویش می‌پرداختند.

با دقت در حجاری‌های کوه می‌توان گفت که این اثر به‌طور کلی به مراسم مذهبی اختصاص داشت و صخره مقابل آن که اکنون جاده مهاباد از میان آن می‌گذرد، برای تدفین مسئولان عبادتگاه به کار می‌رفت.

منبع عکس: سایت mapio.net/mahabadgallery.blogfa.com (عکاس: ناشناس)

• بازدید از این اثر تاریخی رایگان است.
• در هر زمان از شبانه‌روز می‌توانید از برده کنته دیدن کنید.
• هنگام بازدید به یاد داشته باشید که وظیفه تک‌تک ما حفاظت و حراست از این آثار تاریخی ارزشمند است.
• محوطه مانایی برده کنته، محلی برای بازدید گردشگران و علاقه‌مندان به تمدن باستانی ایران است که با دیدن آن می‌توانید با تمدن‌های غرب کشور آشنایی بیشتر و بهتری پیدا کنید.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی