شهر کهن جیرفت و یافته های باستان شناختی
در حال حاضر جیرفت را یکی از ارزشمندترین مناطق از لحاظ باستان‌شناسی می‌دانیم. اما ارزش این شهر کهن بیش از دو دهه نیست که شناخته شده است.
شهرستان جیرفت با وسعتی معادل ۳۱۵۲ کیلومتر مربع در جنوب استان کرمان قرار گرفته است. از شمال به شهرستان کرمان، از شمال غرب و غرب به شهرستان بافت و رابر، از جنوب به شهرستان کهنوج و از شرق و شمال شرقی به شهرستان بم محدود می‌شود. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری و نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۹۳۰ دارای ۲۱۴ آبادی و جمعیتی برابر با ۵۴۲۰۰۰ هزار نفر است که ۲۳ درصد از این جمعیت ساکن مناطق شهری و ۴۵ در صد ساکن مناطق روستایی هستند. شهر جیرفت مرکز اداری و سیاسی این شهرستان است؛ و در فاصله ۵۲۰ کیلومتری مرکز استان قرار دارد.
این شهرستان به دو ناحیه کوهستانی و پست جلگه‌ای تقسیم می‌شود. این منطقه استعداد فوق‌العاده‌ای برای كشاورزی دارد. قالی و گلیم مهم‌ترین صنایع دستی جیرفت به شمار می‌روند و بافت آنها در میان ایلات و عشایر رواج دارد.
با آنكه آب و هوای جیرفت گرم و مرطوب است و دمای آن در تابستان به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد، در مناطق مرتفع كوهستانى همانند جبال بارز و ساردوئیه آب و هوا در طول سال معتدل، اما در طول زمستان سرد است. بلندترین قله‌های جبال بارز و ساردوئیه با ارتفاعی حدود ۴۴۰۰ متر تقریباً در تمامى طول سال پوشیده از برف هستند. چنان تنوعى در آب و هوا، دلیل اصلى كشت انواع محصولات گرمسیری از یك سو و تولیدات كشاورزى سردسیری از سوى دیگر بوده است. به طور كلى مى‌توان گفت جیرفت به غیر از ماه‌هاى اسفند و فروردین، آب و هوایى متنوع و در بسیارى مواقع طبیعتى سركش و خشن دارد.
ویژگیهای خاص اقلیمی و زیست محیطی در این منطقه ازجمله كوه‌های بلند با معادن گوناگون طبیعى مانند مس و انواع كانى‌هاى طبیعى همچون فیروزه، عقیق و احتمالاً سنگ لاجورد و دشت‌های حاصلخیز، به ویژه از اوایل هزاره سوم ق.م به بعد، باعث شكل‌گیری یکی از مهم‌ترین حوزه‌های فرهنگی و كانون‌های مهم اقتصادی- صنعتی در شرق باستان شده است؛ از سوی دیگر، این حوزه توانسته در ارتباط مستمر با فرهنگ‌ها و تمدن‌های بین‌النهرین، ایلام و مناطق شرقی فلات ایران، دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی مهمی را به فرهنگ و تمدن دنیای باستان ارائه كند.
جیرفت با وجود ارزش هاى فراوان، تا پیش از سال ۱۳۸۰ از لحاظ باستانشناسى تقریباً ناشناخته بود، اما یكباره در درجه نخست اهمیت سایت‌هاى باستانشناسى خاورمیانه قرار گرفت. داستان از جایی آغاز شد که یكى از اهالی روستاى محطوط آباد در حدود ۳۰ كیلومترى جنوب جیرفت، در ساحل هلیل رود، به‌طور اتفاقی یک ظرف تزئینى سنگى را کشف کرد. مدارك موجود، غنای هنری آثار به دست آمده و كمیت و كیفیت آنها نشان داد كه حوزه فرهنگی هلیل رود در اوایل هزاره سوم ق.م بزرگترین مركز صنعتی تجاری شرق باستان در زمینه تولید كالاهای ساخته شده از انواع سنگ صابون و مرمر و مفرغ بوده است.
گورستان محطوط آباد در فاصله حدود ۳۰ كیلومتری جنوب شهرستان جیرفت و در حدود ۸۰۰ مترى شرق تپه كنار صندل جنوبى، در ساحل غربى و بخش كوچكى از آن در ساحل شرقى هلیل رود در كنار روستای محطوط آباد قرار گرفته و از اولین نقاطى است كه توسط حفاران غیر مجاز با نقر هزاران چاله ارزش مطالعاتى‌اش در حد بسیار زیادى مخدوش شده است. گروه باستانشناسى جیرفت، حفارى در گورستان را پس از چند فصل آغاز كرد كه نتیجه آن یافته‌هایى است همچون:
- صدها مهره گردنبند از سنگ لاجورد، فیروزه و طلا
- قطعاتى از ظروف و مجسمه‌هاى مفرغى
- قطعات شكسته از ظروف تزئینى سنگ كلوریت- صابونى حاصل بى‌احتیاطى حفاران غیر مجاز
- دستیابى به دوره سفالى از نوع على آباد تل ابلیس متعلق به نیمه دوم و نوع كهن‌تر مربوط به نیمه اول هزاره چهارم ق.م
آثار و اشیاء فلزى به دست آمده از جیرفت عموماً در قالب آلیاژ مفرغ و طلا هستند و از لحاظ زمانی بیشتر به هزاره سوم ق.م تعلق دارند. تولید آلیاژ مفرغ در این زمان به علت استحكام و سایر مزیت‌های كاربردى‌اش، تأثیر زیادی بر پیشرفت صنایع سنگ‌تراشى از جمله كنده‌كاری و منقوش كردن ظروف و اشیاء سنگی از طریق تولید انبوه میله‌ها و درفش‌های مخصوص حكاكى داشته است. همچنین در فلزكارى باستانى باعث خلق آثار شگفت انگیز مفرغى زیادی در تمدن جیرفت شده است. طلا از دیگر فلزات به دست آمده از حوزه تمدنى جیرفت است كه در ساخت زینت‌آلات و وسایل تزئینی كاربرد زیادى داشته است. اشیاء طلایى كه تا كنون به دست آمده، بیشتر شامل مهره‌هایی برای ساخت گردنبند هستند.
ظروف سفالى به دست آمده از تمدن جیرفت شامل انواع كوزه‌های كوچك و بزرگ، کاسه‌ها، پیاله‌ها، خمره‌ها و ظروف آبریزدار، دسته‌دار و لوله‌دار هستند، این ظروف علاوه بر فرم از نظر رنگ نیز دارای تنوع هستند، رنگ‌های نخودی و قرمز و خاكستری و پرتقالی را می‌توان بین ظروف مشاهده کرد. از نظر تزئین به غیر از ماجراى فرم و رنگ، دو نوع منقوش و ساده یا بدون نقش دارند. با آنكه نقوش روی سفال‌ها دارای متنوع است اما در مقابل نقوش ظروف سنگی گستره كمترى دارد. اكثر سفال‌ها چرخ ساز و دارای پخت مناسبی هستند.
از میان حدود ۱۰۰۰ قلم شی بازیافتی، در حدود ۳۰۰ قلم را ظروف سنگی تزئین شده با نقوش برجسته و گاه كنده برای ترصیع تشكیل می‌دهد.
آثار و اشیاء سنگی جیرفت غالباً از جنس سنگ سیاه تزئینى و سنگ مرمر، فیروزه، لاجورد و عقیق هستند. تنوع تزئینى و تكنیكى و فرمى آثار ساخته شده از سنگ سیاه نسبت به اشیاء سنگ مرمر بسیار زیاد است. تقریباً تمامی ظروف از گورها به دست آمده اند. شاید این اشیا بخشی از آیین تدفین هستند و نقش مایه‌های منقور بر ظروف دربردارنده مفاهیمی برای زندگی پس از مرگ هستند.
از آنجا كه ظروف و نقوش اجرا شده بر روى آنها در نهایت زیبایی، توازن و تناسب، ترسیم و اجرا شده‌اند، می‌توان تصور كرد، ساخت هر یك از آنها هفته‌ها و حتی ماه‌ها از مرحله استخراج تا پرداخت نهایى به طول انجامیده باشد.
نقش‌مایه‌های تزئینی ظروف سنگی را انواع خاصی از جانوران، موجودات هیولایی و افسانه‌ای، انسان و نیز گونه‌های چندی از گیاهان و نمای باروی دور شهرها در بر می‌گیرد.
در ظروف یافت شده در جیرفت نیروهای خیر، شر و خنثی به وضوح قابل شناسایی هستند که نشان همه نیکی‌ها، جدل ها، كوشش‌ها، حركت‌ها و پیشرفت‌ها به شمار می‌روند. در اینجا، دوگانگی نشانگر تقابل‌هایی چون روز و شب، جهان پایین و بالا، زندگی و مرگ و خیر و شر است.
در ظروف جیرفت تقریباً تمام چشم‌ها، اعم از چشم انسان یا جانور، سنگ نشانی شده است. در این سنگ‌نشانی‌ها چشم‌ها در جانوران وحشی و گوشتخوار (عقاب، مار، پلنگ و شیر) گرد و در جانوران اهلی و گیاهخوار (بز كوهی، گاو و همچنین انسان) بیضی است. سنگی كه در چشم‌ها نشانده شده از جنس مرمر یا آهكی سفید یا فیروزه است. در نمونه‌هایی، سفیدی چشم پلنگ‌ها از سنگی به رنگ اخرا و سیاهی با فیروزه كار شده است. شاید قرار داشتن سنگ‌های قیمتی در برخی قسمت‌های بدن و یا لباس و داشتن گردنبندی با آویزی از فیروزه به شكل هندسی جنبه تزئینی یا جادویی داشت و به عنوان طلسم محافظت از انسان در رام كردن و مسلط شدن بر مارها و سرنگون كردن پلنگ‌ها به كار می‌رفت؛ زیرا این کار هنوز هم در میان مردمان منطقه جیرفت انجام می‌شود.
تمامی نقوش جیرفت (حیوانی، گیاهی و نباتی) منحصر به همان منطقه هستند. مضمون عقرب بر دیگر تمثال‌های ظروف جیرفت برتری دارد. این امر احتمالاً به دلیل محیط طبیعی حاره‌ای بیابانی منطقه است. عقرب- انسان نیز یکی از نقش‌مایه‌های ترکیبی است که در تزئین ظروف سنگی جیرفت دیده می‌شود.
در برخی از نقوش، تصویر انسان با شاخ دیده می‌شود. این نقش‌مایه‌ها با مارهایی مانند اژدها روی ظروف، نشان می‌دهند که نقش‌مایه‌ها در اساطیر آن دوران کاربرد داشتند و برای مردم، خدایان یاری‌رسان بودند.
فیروزه، عقیق و لاجورد نیز در منطقه جنوب شرقى ایران از كاربرد فراوانى برخوردار بوده‌اند كه از آن جمله مى‌توان به ساخت مُهرها و مُهرِه‌ها، ترصیع ظروف سنگى و ساخت پیكره‌هاى جانورى و صفحات مشبك اشاره كرد.
در طى كاوش‌هاى جیرفت ۴ مدرك خطی به دست آمده، خطی كه روی این الواح به كار رفته به اعتقاد كارشناسان نوع خط ایلامى نوشتارى و ظاهراً خاستگاه آن بوده و مراحل اولیه این خط را نشان می‌دهد. كشف خط در جیرفت از جهت اثبات وجود ویژگى‌هاى تمدنى با ریشه‌هاى غنى از اهمیت بسیارى برخوردار است. در ساختارى همانند جیرفت كه نظام‌هاى شهرى، اجتماعى، صنعتى و دینى موجود بوده‌اند، نوشتار و آن هم در غالب خطى نو حاكى از شكوفایى اندیشه‌اى مردمان این دیار است.
یافته های باستانی در جیرفت، نشان از تمدنى غنى و تأثیرگذار در این منطقه دارد که برای گشودن رازهای پنهان آن به تحقیقات بیشتری نیاز است.
دیدگاه