خانه های تاریخی مشهد؛ از خانه داروغه تا خانه پیشه وران (قسمت اول)

زهرا صالح نژاد
زهرا صالح نژاد چهار شنبه، ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ ساعت ۱۲:۰۰
خانه های تاریخی مشهد؛ از خانه داروغه تا خانه پیشه وران (قسمت اول)

مکان‌ها و خانه‌های تاریخی سند هویتی هر شهری هستند و نشان‌دهنده قدمت آن. مشهد نیز از این قاعده مستثنی نیست. هر چند در دهه‌های اخیر اغلب این خانه‌ها به بهانه نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده از بین رفته‌اند ولی هنوز هم می‌توان آثاری از این خانه‌ها را در مشهد دید.

سال‌های اخیر مشهد شاهد تخریب بخش وسیعی از بافت قدیمی و تاریخی خود بوده است که این امر به بهانه بهسازی بافت‌های اطراف حرم و ساخت بناهای مدرن به‌ بهانه حفظ آبرو و افزایش اعتبار مشهد انجام می‌شود، ولی غافل از اینکه با این کار بخشی از هویت تاریخی شهر را هم از بین می‌برند.

در این میان خانه‌هایی مانند داروغه، پیشه‌وران، ملک، خانه توکلی و... به لطف صاحبان یا متولیان میراث فرهنگی حفظ شده‌اند. البته خانه‌هایی هم بودند که علی‌رغم زیبایی معمارانه و قدمت تاریخی چشم‌گیر تخریب شدند. در ادامه به معرفی برخی از این خانه‌‌ها می‌پردازیم.

خانه توکلی

خانه های تاریخی مشهد

این خانه تاریخی که در فهرست آثار ثبت ملی قرار دارد، به‌تازگی به پایگاه میراث فرهنگی در محدوده حرم مطهر تبدیل شده است.

این بنا در دوران قاجار ساخته شده و مالک اولیه آن «کشمشیان» از تاجران آن دوران بوده است که پس از فوت وی در ۴۰ سال پیش، این خانه توسط فردی به نام «توکلی» خریداری شد.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به استفاده از کاشی‌کاری و آجرکاری نفیس در آن اشاره کرد که در تمام قسمت‌های ساختمان، از درب ورودی گرفته تا نمای بیرون و حتی داخل بنا به چشم می‌خورد.

همچنین استفاده از ستون‌های آجری در نمای ساختمان که به کتیبه‌ای در بالای آن ختم می‌شود، جلوه‌ای خاص و زیبا به آن بخشیده است.

خانه های تاریخی مشهد

فضاهای داخل خانه به‌وسیله ارسی از یکدیگر جدا شده‌اند. در ورودی این بنا دو کتیبه کاشی‌کاری شده دارد که آیات «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «و ان یکاد» روی آن حکاکی شده است.

این خانه در خیابان نواب صفوی ۷ قرار دارد.

خانه داروغه

خانه های تاریخی مشهد

خانه داروغه مربوط به دوره قاجار است و در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه های تاریخی مشهد

خانه تاریخی داروغه را معماران و بناهای روس به دستور محمد یوسف خان، داروغه مشهد در اواخر دوره قاجار ساختند. این بنا منزل شخصی بوده که مراسم پذیرایی رسمی در آن انجام می‌گرفت. بر اساس شواهد موجود تا حدود سه دهه گذشته، این بنای تاریخی کاربرد مسکونی داشته است، اما سال ۱۳۶۶ این خانه توسط ورثه به نمایندگان یکی از هیئت‌های مذهبی روستای شهیدیه شهرستان میبد یزد فروخته شد و از آن پس تا سال ۱۳۹۱ از این بنا به‌ عنوان محل تجمع و اسکان هیئت‌های مذهبی استفاده می‌شد. این خانه تاریخی در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری مورد تملک قرار گرفت و با هزینه شهرداری مرمت شده است.

خانه های تاریخی مشهد

خانه های تاریخی مشهد

خانه ملک

خانه های تاریخی مشهد

این بنا یکی از نمونه‌های زیبای برجای مانده از دوران انتقال معماری در اواخر عصر قاجاریه محسوب می‌شود. بنای مزبور در گذشته بسیار وسیع‌تر بوده، اما اکنون تنها بخش بیرونی آن برجای مانده که شامل دو طبقه است. طبقه بالایی دارای سقف مشبک و منبت‌کاری شده چوبی و شومینه گچبری زیبایی است.

در حال حاضر خانه ملک به‌صورت یک مرکز اداری، فرهنگی و هنری با حضور هنرمندان توانمند به‌صورت کارگاه‌های زنده هنری فعالیت می‌کند و بالغ بر ۱۰ کارگاه در این مرکز فعال است.

خانه های تاریخی مشهد

این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین این بنا در سال ۱۳۸۵ به‌عنوان خانه توریست انتخاب شد.

خانه ملک در ضلع‌ شرقی خیابان امام خمینی و مقابل ساختمان دارایی قرار دارد.

خانه پیشه‌وران

خانه های تاریخی مشهد

قدمت این خانه قديمی را به‌علت عدم وجود کتیبه و تاریخ مستند ساخت با توجه به مستندات شفاهی نزدیک به دهه اول قرن ۱۴ نسبت می‌دهند، یعنی اواخر دوره قاجار و پهلوی اول است و تاكنون دو يا سه بار بازسازی شده است. اين خانه به ثبت نرسيده، اما در حال حاضر تحت تملک شهرداری منطقه ۸ مشهد است. سعی شده است در این خانه سبک و وسایل ویژه زندگی مشهدی‌ها در دوران ساخت آن به تصویر کشیده شود.

خانه های تاریخی مشهد

این خانه تاریخی در خیابان آخوند خراسانی ۵ قرار دارد.

خانه رجایی

خانه های تاریخی مشهد

منزل مسکونی رجایی در داخل کوچه پرتو و بعد از گذر از یک پیچ در مسیر راه باریکی قرار گرفته است. بنا دارای یک ورودی است که از کوچه پرتو (سرشور ۲۰) باز می‌شود.

درب ورودی آهنی بوده و در سال‌های اخیر تعویض شده است. بعد از ورود از درب اصلی اول نمای اصلی و بزرگ خانه دیده می‌شود که متقارن است. همراه با حوض و سه باغچه بزرگ که در داخل حیاط قرار دارند. حیاط کفپوش‌هایی آجری به‌صورت مربع و لوزی دارد که رنگ سیمان خاکستری دارند و به نام آجر قداقی معروف هستند. قسمت جديد ساز آن در حدود ۳۰ سال پيش ساخته شده است .

اين بنا از زمان ساخت تا دو سال پيش مسكونی بوده و خانواده آقای رجايی در آن سكونت داشته‌اند، ولی از ۲ سال قبل تاكنون به‌عنوان مسافرخانه مورد استفاده قرار می‌گيرد كه به اين علت فضاهايی مانند دستشويی و توالت به خاطر مسافرين به بنا در داخل حياط اضافه شده است.

فرهنگسرای بهشت

خانه های تاریخی مشهد

مکانی که امروز فرهنگسرای بهشت نامیده می‌شود، پیش از این یکی از صدها بنای موجود در محله سراب مشهد بوده که نام آن برگرفته از سرآب قنات قریه سناباد است و پس از نوغان قدیمی‌ترین محله شهر به شمار می‌رود. این مجموعه از نظر بنا و ساختمان بیش از ۸۰ سال پیشینه تاریخی دارد. اولین کاربری آن دبیرستان مستوفی و بعد از آن با کاربری‌ها مختلف در سال ۱۳۸۳ به فرهنگسرای بهشت تغییر کاربری یافت.

فرهنگسرای بهشت مربوط به دوره پهلوی اول است و در مشهد، خیابان امام خمینی، خیابان جنت واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۰۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در پایان پیشنهاد می‌کنیم لیست کاملی از جاهای دیدنی مشهد را در کجارو ببینید تا با آشنایی بیشتر نسبت به آن‌ها به مشهد سفر کنید.

مطالب مرتبط:

دیدگاه