با ایران شناسان؛ آرتور کریستین سن
آرتور کریستین سن از جمله ایرانشناسانی است که در ایران بسیار شناخته شده است. کتاب معروف او به نام «ایران در زمان ساسانیان» هنوز هم یکی از مراجع مهم تاریخ ایران است. برای آشنایی با این ایرانشناس بزرگ با کجارو همراه باشید.
مقالات مرتبط:
آرتور امانوئل کریستنسن در ۹ ژانویه ۱۸۷۵ در کپنهاگ به دنیا آمد. پدر وی مدیر یک پستخانه و او تنها فرزند خانواده بود. به گفته خود وی خواندن کتاب هزار و یکشب در کودکی چنان تأثیری بر او گذاشت که میل به مطالعات شرقی را در وی برانگیخت. در ۱۳سالگی، در انشایی نوشت می‌خواهد زبان‌شناس شود تا بتواند درباره فرهنگ مردم شرقی مطالعه کند.
مطالعات تاریخی
پدر او تمایل داشت آرتور در زمینه حقوق تحصیل کند، اما خود او به تحصیل زبان لاتین، فرانسه و تاریخ پرداخت. در آن هنگام، دانشگاه کپنهاک رشته خاصی برای مطالعات ایرانی نداشت، اما گاهی اوقات زبان اوستایی تعلیم داده می‌شد. در دوران دانشجویی کریستنسن به یادگیری و تحصیل زبان‌های فارسی، ترکی، سانسکریت و عربی پرداخت. همچنین چون برای زبان پهلوی معلمی نیافت، مستقلا یادگیری زبان پهلوی را آغاز کرد. بعدها به سوی زبان‌های باستانی ایران، اوستا و پهلوی، روی آورد و حتی به وادی زبان‌های شرقی همچون سُغدی و سکایی نیز گام نهاد. یادگیری این زبانها او را به فرهنگ و اسطوره و تاریخ و ادبیات و فولکلور سوق داد.
ایرانشناسان اروپایی آن زمان، با اینکه بر زبان‌های اوستایی، فارسی باستان و پهلوی مسلط بودند، بین آن‌ها به‌ندرت ایرانشناسی پیدا میشود که بر زبان زنده فارسی معاصر مسلط بوده باشد، ولی آرتور کریستن سن میتوانست متن فارسی معاصر را بخواند، بفهمد و ترجمه کند. این نکته، نشان میدهد آرتور کریستن سن ایرانشناسی معمولی نبود، شکی نیست کریستن سن متخصص ایران باستان و زبان‌های قدیم بود، منتها در زمینه ایران معاصر، از زبان و ادبیات گرفته تا تاریخ آن زمان، تخصص داشت که به این جهت میتوان گفت او هم ایرانشناسی کلاسیک و هم ایرانشناسی مدرن بود. صفتهای «کلاسیک» و «مدرن» شاید بیانگر خوبی برای بیان مقام پروفسور آرتور کریستن سن در ردیف ایرانشناسان آن زمان نباشد. شاید بهتر باشد بگوییم آرتور کریستن سن ایرانشناسی متخصص در زبان‌های ایرانی بود، اما علاقه خاصی هم به تاریخ، اجتماع و فرهنگ ایران، از ایران باستان تا ایران معاصر داشت و به این دلیل میتوان او را یکی از پیشروان ایرانشناسی امروز دانست.
کریستنسن هنوز دانشگاهش را به پایان نرسانده بود که نخستین رساله‌اش را به نام «رستم پهلوان ملی ایران» در ۲۳ سالگی و در سال ۱۸۹۸ منتشر کرد. در سال بعد مقاله دیگری به نام «افسانه‌ها و روایات در ادبیات فارسی» منتشر کرد. او با نوشتن این دو مقاله و مقالات دیگر آگاهی و تسلط خودش را به زبان فارسی نشان داد. او اغلب آثار خود را به زبان فرانسه نوشته است.
توجه کریستنسن به‌تدریج به مطالعه درباره ایران قرون وسطی و تاریخ زمان ساسانیان جلب شد. از آنجا که از دوران ساسانیان مدارک و مآخذ چندانی باقی نمانده بود، کریستنسن اساس مطالعات خود را بر اقوال مورخین ایرانی و عرب و متون پهلوی قرار داد. در سال ۱۹۰۷ رساله‌ای تحت عنوان رمان «بهرام چوبینه» منتشر کرد که با استقبال فراوان روبه‌رو شد. او مطالعات خود را روی رباعیات خیام تا سالیان بعد نیز ادامه داده و موفق شد ۱۲۱ رباعی را انتخاب کند که احتمال اصالت و انتساب آن‌ها به خیام بیشتر از بقیه رباعیات بود و در سال ۱۹۲۷ کتاب دیگری به نام نقد بر رباعیات خیام را منتشر کرد. پس از آن مطالعاتش را در کتابخانههای پاریس و لندن ادامه داد. در سفر به اسپانیا و مشاهده تلاقی تمدنهای شرق و غرب او را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. در ۱۹۰۲ در سفر به برلین با دانشمند و ایرانشناس بزرگ، آندره آس، آشنا شد.
در ۱۹۳۶ کتابی درباره تاریخ ساسانیان به نام «ایران در زمان ساسانیان» منتشر کرد که هنوز هم بهترین و ارزشمندترین اثر درباره تاریخ ساسانیان و مورد استفاده همگان است. بعد از انتشار کتاب کلیه نسخ آن بلافاصله به فروش رفت. کریستنسن یادداشت‌های تازه‌ای بر این کتاب افزود و در سال ۱۹۴۴ دوباره نشر داد. این کتاب اولین بار در سال ۱۹۰۹ به چاپ رسید. سپس اصلاحات فراوانی روی آن انجام شد و در سال ۱۹۳۶ نسخه غنی‌تر و بهتری از آن به طبع رسید. سرانجام نسخه نهایی آن در چاپ دوم در سال ۱۹۴۴ روانه بازار شد.
مقالات مرتبط
منابع اصلی استفاده شده در این کتاب از اثری نشأت میگیرد که دکتر احسان یارشاطر و دیگران از آن به تاریخ ملی ایران تعبیر می‌کنند و آن اثری است که به عصر ساسانی بازمیگردد. این سنت به شیوههای مختلف در آثار برخی از بزرگترین مورخان اسلامی (از جمله طبری، بلعمی، بیرونی، گردیزی و غیره) همچنین در شاهکار فردوسی یعنی شاهنامه که در آن شکلِ ادبی به خود میگیرد و در آثار مورخان بیزانسی، ارمنی و سوریانی برای ما به یادگار مانده است. تا به امروز هیچ اثر دیگری از نقطه نظر نقد عمیق کتاب کریستن سن را نداشته است و تنها یک اثر از نظر گستردگی و جزئی‌نگری از این کتاب پیشی گرفته است؛ اثر دو جلدی تاریخ ایران چاپ کمبریچ به قلم بسیاری از بهترین متخصصین نیمه دوم قرن بیستم است که به عصر سلوکیان، پارتها و ساسانیان میپردازد.
سفر به ایران
کریستنسن سه بار به ایران سفر کرد. بار نخست در سال ۱۹۱۴ که در بازگشت شرح سفر خود را در کتابی به نام ماورای دریای خزر منتشر کرد. وی در این سفر درباره فرهنگ، دین و زبان ایران به پژوهش و نگارش پرداخت. دستاورد این سفر و دیگر سفرهای وی به ایران، کتاب‌ها و آثار فراوانی درباره لهجه‌ها و فرهنگ مردم ایران است.
بار دوم و سوم سفر در سال‌های ۱۹۲۹ و ۱۹۳۴ انجام گرفت. شرح این دو سفر را در دو کتاب ایران قدیم و ایران جدید و سیمای فرهنگ و هنر ایران به رشته تحریر کشید. در سفر دوم به ایران او با روشنفکران ایرانی و ایدئولوژی آن‌ها آشنا شد که در واقع ایدئولوژی ملی‌گرایی رمانتیک دوران رضاشاه بود. بعد از بازگشت به دانمارک با روشنفکران ایرانی هم مکاتبه داشت، مثلاً با مجتبی مینوی، حسن پیرنیا و صادق هدایت. این باعث شد موضوعات دیگر در زمینه ایرانشناسی کانون مطالعاتی آرتور کریستن سن بشود.
آثار
بیش از سیصد کتاب، رساله و مقاله از پروفسور کریستین سن بر جای مانده است. به این تعداد باید مقالات بیشماری را که در جراید و مجلات علمی به رشته تحریر درآورده است، اضافه کرد.
قسمتی از آثار مهم او درباره ایران عبارت‌اند از:
۱- تاریخ سلطنت قباد و ظهور مزدک؛
۲- داستان بزرجمهر حکیم؛
۳- وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان؛
۴- ایران در زمان ساسانیان؛
۵- مزدا پرستی در ایران قدیم
۶- کیانیان
۷- کارنامه شاهان در روایات ایران باستان
۸- آفرینش زیانکار در اساطیر ایرانی
۹- گویش گیلکی در رشت
۱۰ ـ بررسی انتقادی رباعیات خیام
۱۱ ـ نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار
۱۲ ـ فراسوی دریای خزر، سفرنامه کریستن سن به ایران و آسیای مرکزی
۱۳ ـ بهرام چوبین
۱۴ ـ افسانه‌های ایرانیان
۱۵ ـ کاوه آهنگر و درفش کاویانی
۱۶- گویش سمنان
کریستن سن همچنین مقالات بسیار در همین زمینه‌ها منتشر کرده است که دسته‌ای از آن‌ها در زمینه‌های مختلف ادب و تاریخ و قصص هم به فارسی ترجمه شده است. بعضی از مترجمان این آثار که خود از دانشمندان و محققان و مترجمان طراز اول ایران هستند، عبارت‌اند از: مجتبی مینوی، نصرالله فلسفی، احمد تفضلی، ژاله آموزگار، عبدالحسین میکده، محمد جعفر محجوب، کیکاووس جهانداری، قمر آریان، خان بابا بیانی، زهرا خانلری و چند تن دیگر.
جالب آنکه کریستِن سِن بعضی مقالات خود را به فارسی نوشته و چاپ کرده است. از آن میان باید به مقاله عالمانه او زیر عنوان «شعر پهلوی و شعر فارسی قدیم» اشاره کرد که در ۱۲۸۹ شمسی/۱۹۲۰میلادی در مجله کاوه برلین به چاپ رسیده است. هیئت تحریریه کاوه در آغاز مقاله این عبارت را آورده‌اند:
« مقاله ذیل از قلم فاضل محترم و استاد معظَّم جناب آقای استاد کریستِن سِن، علامه مستشرق دانمارکی است که در موضوع بسیار مهم شعر قدیم فارسی برای روزنامه کاوه لطف فرموده و مرقوم داشته‌اند. چون مقاله را استاد محترم خود به فارسی مرقوم داشته‌اند، ما نیز آن را عینا بدون مداخله در عبارات (مگر در بعضی جزئیات) و با حفظ انشای اصلی خودشان تیمّنا درج می‌کنیم. اداره کاوه از حضرت معظَّم تشکر خالصانه دارد که اوراق این جریده را به کمک قلمی خود مفتخر فرموده‌اند. اینک مقاله فاضل محترم که خودشان عنوان فوق را به آن داده‌اند..»
پوستر برگزاری شب بزرگداشت آرتور کریستین سن به همت مجله بخارا
درگذشت
تا چند ماه پیش از مرگش که در ۳۱ مارس ۱۹۴۵ اتفاق افتاد، همچنان به کارهای علمی خود ادامه میداد و برنامههای فراوانی برای آینده داشت، اما بیماری ناگهانی قوای او را به تحلیل برد، دیو مرگ به سراغش آمد، در حالی که هنوز پر از زندگی بود و کارهای فراوانی در برنامهاش داشت. بنا به وصیتش کتابخانه بسیار ارزشمند او به دانشگاه واگذار شد و چون فرزندی نداشت، پس از مرگ همسرش، همه اموالش در اختیار دانشگاه کپنهاک قرار گرفت تا مصروف کارهای فرهنگی و احتمالا ایرانشناسی شود.
دکتر ژاله آموزگار از این ایرانشناس برجسته دانمارکی چنین یاد می‌کنند:
«در کارنامه زرین خاورشناسی و ایرانشناسی قرنهای نوزدهم و بیستم میلادی، نام آرتور کریستن سنِ دانمارکی جای بس والایی دارد. این ایرانشناس و ایران‌دوست نامی که برای اهل علم و ادبِ فرهنگ ایرانی چهرهای بی‌نظیر یا لااقل کم نظیر است، در زمینه‌های گوناگون تاریخ باستان، اسطورهشناسی، مطالعات دینی، ادبیات گویشها و داستانهای عامیانه مطالعات درخشانی انجام داده است.»
برای دیدن تمام مقالات با ایرانشناسان صفحه اختصاصی کجارو را دنبال کنید.
دیدگاه