زندگینامه خیام نیشابوری | فلسفه، اشعار و نحوه مرگ
خیام نیشابوری فیلسوف، ادیب، ریاضیدان و اخترشناس بزرگ ایرانی است که آوازه رباعیات وی سبب شد تا تفکراتش تاثیر بسزایی بر جریان علمی و فلسفی جهان داشته باشد.
نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۵/۱۱/۱۵ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۰/۰۲/۲۷ توسط پوریا محمدی پیوند بازنویسی شده است.
خیام نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و فلاسفه ایرانی محسوب می‌شود که رباعی‌سرایی وی، تضمینی برای جایگاه رفیع فلسفی و علمی او بود؛ تا آنجا که آوازه شاعری خیام، امروزه از دستاوردهایش در زمینه فلسفه مادی، منطق، متافیزیک، ریاضیات، اخترشناسی و گاه‌شماری نیز فزونی یافته است.
حکیم عمر خیام را می‌توان یکی از تاثیرگذارترین شخصیت‌های علمی و ادبی ایران دانست که درون‌مایه کلام شگفت‌انگیز و اندیشه‌های وی، پس از گذر سالیان دراز، روان پارسی‌زبانان را مسحور می‌کند و برای اهالی قلم و علم، روشنایی به ارمغان می‌آورد. در این مطلب همراه ما باشید تا با خیام نیشابوری، نماد فلسفه شرق آشنا شوید.
هرآنچه باید درباره عمر خیام نیشابوری بدانید:
- زندگینامه خیام
- دستاوردهای خیام نیشابوری
- آثار خیام نیشابوری
- لقب و عناوین خیام نیشابوری
- خیام نیشابوری در نگاه جهانیان
- آرامگاه خیام نیشابوری
- اندیشه های خیام نیشابوری
- رباعیات خیام
زندگینامه خیام نیشابوری
خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری قمری در شهر نیشابور به دنیا آمد. نام کاملش «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود. او همچنین خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است. او در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند.
در کتاب‌های کهنی که به بیان زندگی خیام و کارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیاری به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور مفصل خیام را معرفی کرده است، چهار مقاله نظامی عروضی، نوشته‌شده در حدود ۵۵۰ قمری است. دومین زندگینامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری، در کتاب تتمه صوان الحکمه یا تاریخ الحکما نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هر دو معاصر خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.
عکس از وب‌سایت بیتوته
وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان‌که گفته‌اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به‌قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی «ابوطاهر قاضی‌القضات» سمرقند، کتابی درباره معادله‌های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی نوشت، و از آنجا که با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.
فقه را در میان‌سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فراگرفت. برخی نوشته‌اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. صحت فرضیه شاگردی خیام نزد ابن‌سینا بسیار بعید است، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند؛ اما این استادی ابن‌سینا، جنبه معنوی دارد.
تندیس خیام در بخارست| تصویر از وب‌سایت مهر میهن
پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی یکی از قدیمی‌ترین رصدخانه های ایران، رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاه‌شماری ایران دانست. او ۱۸ سال در آنجا سکونت داشت. در همین سال‌ها (۴۵۶) مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملکشاه مشهور است؛ اما پس از مرگ ملکشاه این گاه‌شماری تداوم نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
به‌دلیل آشوب‌ها و درگیری‌های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلا از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. عدم توجه به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت اصفهان را به‌قصد خراسان ترک کند. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به‌قصد اقامت در مرو، پایتخت جدید سلجوقیان، ترک کرد.
وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به‌ویژه نیشابور و مرو گذراند. در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می‌رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت. احتمالاً رساله‌های میزان الحکم و قسطاس‌المستقیم را در آنجا نوشته است. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده است.
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره‌نویسان نیز وفات او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند؛ اما پس از بررسی‌هایی مشخص شد تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده است. مقبره وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی آرامگاه امامزاده محروق قرار گرفته است.
عکس از وب‌سایت Touriar
سه یار دبستانی
در مورد زندگی خیام افسانه‌های زیادی وجود دارد که به‌رغم غیرواقعی بودن بسیار مشهور هستند. یکی از این افسانه‌ها سه یار دبستانی است. بنا به روایتی، خیام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند که هر یک در بزرگسالی به راهی رفتند. حسن، رهبری فرقه اسماعیلیه را بر عهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیاستمداری بزرگ شد و خیام، شاعر و متفکری گوشه‌گیر شد.
بر پایه داستان این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند که هرکدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رسانَد. هنگامی که نظام‌الملک به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای حکومت ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزار دینار مقرری برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند.
چنان‌که محمدعلی فروغی در مقدمه تصحیح خود از خیام اشاره کرده است:
این داستان سند معتبری ندارد و اگر هم راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده باشند که بسیار بعید است. به‌علاوه، هیچ‌یک از معاصران خیام هم به این داستان اشاره نکرده‌اند.
خیام استعداد شگرفی در اغلب زمینه‌های علمی مانند ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی داشت که سبب شد وی در این زمینه‌ها نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله‌های کوتاهی در زمینه‌هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزیینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تائید می‌کند.
کتیبه‌ای در کاروانسرای موریکا- بوسنی و هرزگوین | عکس از وب‌سایت نیشابور
دستاوردهای خیام نیشابوری
ریاضیات
س. ا. کانسوا می‌گوید:
در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمرخیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده‌ای داشته‌است.
می‌توان رد پای خیام را به‌واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی‌ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسنده آن هم‌دوره خیام بوده، نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. جورج سارتن از خیام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان قرون‌وسطا نام می‌برد.
عکس از وب‌سایت قلم‌چی
ستاره‌شناسی
عمر خیام در مطالعه ستارگان و صور فلکی، یکی از پیشگامان دوران خویش بود و ثمره فعالیت وی در این حوزه را می‌توان در کوشش او برای اصلاح گاه‌شماری ایران در دوره سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) خلاصه کرد. خیام با محاسبه مدار گردش کره زمین به دور خورشید تا ۱۶ رقم اعشار، تقویم جلالی را در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) اصلاح کرد.
موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسئله تقسیم یک‌چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.
ادبیات
خیام زندگی‌اش را به‌عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی که معاصرانش از رباعیاتی بی‌خبر بودند که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. صادق هدایت دراین‌باره می‌گوید:
گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به‌واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق به‌طور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر شده است.
عکس از وب‌سایت نیشابور
صادق هدایت در کتاب ترانه‌های خیام دسته‌بندی کلی از مضامین رباعیات خیام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:
- راز آفرینش
- درد زندگی
- از ازل نوشته
- گردش دوران
- ذرات گردنده
- هرچه باداباد
- هیچ است
- دم را دریابیم
برخی فارسی‌شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است. عبدالرضا مدرس‌زاده، قائم مقام انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی، اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است. بعضی او را به‌عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را به‌عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. نجم‌الدین رازی و دو سه نفر دیگر با توجه به محتوای الحادی رباعیات خیام اظهارنظرهایی منفی درباره او دارند.
در مقابل، کسانی دیگر درصدد تبرئه او برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند که حاکی از پشیمانی و توبه او باشد. کسانی هم،بیشتر در دوره معاصر، درصدد برآمدند که بگویند این رباعی‌ها اصلا از خیام نیست و از شخص دیگری به همین نام است.
آثار خیام نیشابوری
عکس از وب‌سایت ماهنامه سرند
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه، اما عمیق و پربار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین تاثیر گرایش‌های عرفانی بر او است. همچنین نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.
- رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم؛.
- رساله فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها؛
- رساله میزان‌الحکمه؛
- قسطاس المستقیم؛
- رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)؛
- القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی؛
- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است؛
- رساله روضه القلوب در کلیات وجود؛
- رساله ضیاء العلی؛
- رساله‌ای در صورت و تضاد؛
- ترجمه خطبه ابن سینا؛
- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعبگ.
- رساله مشکلات ایجاب؛
- رساله‌ای در طبیعیات؛
- رساله‌ای در بیان زیگ ملکشاهی؛
- رساله نظام الملک در بیان حکومت؛
- رساله لوازم‌الاکمنه؛
- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده‌است؛
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است (نسخه لندن و برلن)؛
- رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نیست؛ بلکه به خیام نسبت داده شده است.
- عیون الحکمه؛
- رساله معراجیه؛
- رساله در علم کلیات؛
- رساله در تحقیق معنی وجود.
لقب و عناوین خیام نیشابوری
عکس از وب‌سایت روزنامه شهرآرا
تاریخ‌نگاران و دانشمندان، هم عصر خیام و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته‌اند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن‌سینای زمان شمرده‌اند. از خیام به‌عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک یاد می‌کنند؛ اما علاوه بر این القاب فراوانی هم داشته است که نمونه‌ای از این القاب عبارت است از: حکیم حجه الحق، خواجه، امام، الفیلسوف حجه الحق، خواجه امام، حکیم جهان و فیلسوف گیتی، الشیخ الامام، الشیخ الاجل حجه الحق، سلطان العلماء، ملک الحکماء، امام خراسان، من اعیان المنجّمین، الحکیم الفاضل الاوحد، تالی ابن‌سینا، حکیم عارف به جمیع انواع حکمت به‌ویژه ریاضی، مسلط بر تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات، حجه الحق والیقین، نصیرالحکمه و الدین، فیلسوف العالمین، نصره الدّین، الحیر الهمام، سیّدالحکماءالمشرق و المغرب، السیّدالاجل، فیلسوف العالم و...
نام‌گذاری‌های بین‌المللی به نام خیام
- یکی از حفره‌های ماه به‌افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است؛
- سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام‌گذاری شد (سیارک ۳۰۹۵)؛
- در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است؛
- در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود؛
- رستوران خیام واقع دراتیوپی شهر آدیس آبابا. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد؛
- در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیانگذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمرخیام قرار داده شد که بر سرلوحه آن این‌طور نوشته‌شده بود: این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است.
خیام نیشابوری در نگاه جهانیان
عکس از ویکی پدیا
خیام نیشابوری در بحث ادبیات و شعر، بیشترین شهرت را در رباعیات به دست آورده است. از میان شعرای بزرگ ایران کمتر کسی به‌اندازه خیام است که شهرت جهانی داشته باشد. اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به‌وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرارداد. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس.الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است.
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی گارسن دوتاسی، خاورشناس معروف فرانسوی، تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود، در حالی که حدود ده سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت، اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود و بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد. ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به‌شکل چهارتاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزیینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهما آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده‌برداری شد.
آرامگاه خیام نیشابوری
- آدرس: خراسان رضوی، نیشابور، میدان فضل، خیابان عرفان (مشاهده روی نقشه)
عکس از خبرگزاری مهر
آرامگاه خیام واقع در شهر نیشابور، یکی از نمونه‌های اعلای معماری مدرن ایرانی محسوب می‌شود. این بنا که در سال ۱۳۴۲ و به‌همت «هوشنگ سیحون»، معمار برجسته ایرانی، ساخته شد.
بنای آرامگاه خیام در باغستانی قدیمی و در مجاورت گورستان امامزاده محروق جای گرفته است که علاوه بر مقبره، موزه و کتابخانه‌ای با موضوع این شاعر بزرگ در آن قرار دارد. فضای سرسبز و دلنشین، امکانات رفاهی مناسب و تندیس‌هایی از حکیم ایرانی، این مکان را به‌یکی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی تبدیل کرده است.
عکس از وب‌سایت اسمارتیز
معماری مقبره خیام که ۲۲ متر ارتفاع دارد، با الهام‌گیری از جهان ذهنی خیام طراحی شده و نشانه‌هایی از ریاضیات، ستاره‌شناسی و شاعری را در خود جای داده است. این مقبره همچنین گریزی به حرفه اجدادی حکیم عمر خیام، یعنی خیمه‌دوزی دارد و هنگامی که در آن دقیق شوید، جام می سرنگون را تداعی می‌کند تا سیحون، تمام جهان خیام را به زیرکی و زبردستی تمام، در یک قاب جای داده باشد.
آن قصر که جمشيد در او جام گرفـت آهو بـچـه کرد و شير آرام گرفـت
بـهرام کـه گور می‌گرفتی همه عمر ديدی کـه چگونه گور بهرام گرفـت
اندیشه های خیام نیشابوری
عکس از وب‌سایت مجله علمی دانوکس
تاثیر غیرقابل‌انکار و بلیغ خیام نیشابوری بر فلسفه شرق و رسالات و کتاب‌های متعدد وی در باب منطق و فلسفه و همچنین، هنر جاویدان وی در رباعی‌سرایی که جوهره تمامی اندیشه‌ها و دانش وی را به‌گونه‌ای پر رمز و راز در خود جای داده است، مفسران و علاقه‌مندان بسیاری را برآن کرده است تا به شناخت او بپردازند. محققانی که پرچم‌دار آنان، خود یکی از شاخصه‌های ادبیات مدرن ایران، یعنی صادق هدایت است.
مقاله مرتبط:
پیش از دقت در نگارش و هنر رازآلود خیام، باید به این موضوع توجه داشت که حکیم نیشابوری، یکی از مشرف‌ترین افراد دوران خویش به فقه و علوم اسلامی بود و به‌همین‌روی، سروده‌ها و اندیشه‌های وی دال بر جهل و بی‌‌خبری نیست. اشعار خیام با درون‌مایه‌ای غنی، انسان و دغدغه‌های او را بازیچه قرار می‌دهد و برای آینده بشر، ابراز نگرانی می‌کند. حکیم نیشابوری، با سیر در ستارگان و افلاک، انسان را موجودی بی‌تاثیر در هستی می‌خواند و توهم اشراف بر مخلوقات را از ذهن او می‌زداید.
شک و تردید، اساس فلسفه خیام است و او موضوعاتی چون آفرینش، خلقت، جهان پس از مرگ و دین را نقد می‌کند. خیام نیشابوری، مرگ را به انسان یادآوری می‌کند و بر غنیمت شمردن عمر تاکید دارد؛ عمری که در نظر وی، تنها دارایی بشر است و از پوچی بی‌انتهای پس از آن، شاه و گدا را گریزی نخواهد بود.
از آمدنم نبود گردون را سود وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!
خیام نیشابوری، فردی است که با فلسفه خود معادلات جهان را بر هم می‌زند. «افسوس»، بخشی ویژه از طریقت خیام است؛ چراکه او باور دارد که پس از مرگ، همه چیز بر باد خواهد رفت و تلاش انسان بیهوده خواهد بود. گویا او آمده بود تا سرگردانی انسان را به او یادآور شود و میراثی از جنس تردید برای او به ارمغان بگذارد؛ میراثی که با مصادره جریان‌ها، مکاتب، مذاهب و تفکرات گوناگون از بین نخواهد رفت. شاید بتوان شالوده جهان خیام را در این مصرع او خلاصه کرد که می‌سراید: «بسیار بجویی و نیابی دیگر»
رباعیات خیام
در پایان، تعدادی از زیباترین رباعیات و اشعار خیام نیشابوری را مرور خواهیم کرد.
خيام اگر ز باده مستی خوش باش با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نيستی است انگار که نيستی چو هستی خوش باش
****
اين قافله عمر عجـب می‌گذرد درياب دمی کـه با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حريفان چه خوری پيش آر پياله را که شب مي‌گذرد
****
برخيز و بيا بـتا برای دل ما حل کن به جمال خويشتن مشکل ما
يک کوزه شراب تا بهم نوش کـنيم زان پيش که کوزه‌ها کنند از گـل ما
****
اين کوزه چو من عاشق زاری بوده است در بـند سر زلف نـگاری بوده اسـت
اين دستـه کـه بر گردن او می‌بينی دستي‌ست که برگردن ياری بوده است
به‌پاس خدمات بی‌بدیل این دانشمند بزرگ در حوزه‌های علم و فلسفه و ادبیات، ۲۸ اردیبهشت ماه هرسال روز بزرگداشت حکیم خیام نیشابوری نامیده می‌شود. نظرهای خود را در خصوص این چهره بزرگ تاریخی با ما در میان بگذارید. همچنین در صورت تمایل، ما و سایر کاربران کجارو را به یک رباعی از خیام دعوت کنید.
عکس کاور: Tehran Times
دیدگاه