چراغ برات ؛ آیین بزرگداشت مردگان در سرزمین خراسان

ايرانيان از ديرباز برای رفتگان و درگذشتگان خود احترام خاصی قايل بودند و سعی می‌کردند به‌نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند، بر اساس همين سنت مراسم گوناگونی برای تجليل از مردگان و شادی روح آن‌ها و طلب آمرزش در جای‌جای ايران زمين مرسوم است.

زيارت اهل قبور در اسلام هم تأکيد شده و در اين باره رواياتی وجود دارد که بر همگان توصيه می‌کند در حالت شادی و غم شايسته است انسان به قبرستان برود تا «واقعيت مرگ» و ناپايداری دنيا را درک کند و به ياد قيامت بيفتد و از گناه دوری کند. اسلام بر زيارت اهل قبور در مناسبت‌های زيادی به‌خصوص در شب و روز جمعه تأکيد کرده است و مردم در موقعيت‌های مختلف برای خيرات و خواندن فاتحه به مزار درگذشتگان می‌روند.

مردم خراسان در نیمه ماه شعبان هر سال با برگزاری مراسم مذهبی ویژه‌ای با عنوان «برات» یاد و خاطره عزیزان از دست رفته را گرامی ‌می‌دارند و به یاد مردگان خیرات می‌کنند. دامنه این رسم آن‌چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه ماه برات نیز می‌گویند.

مراسم چراغ برات ریشه دینی ندارد و در چند صد ساله حضور اسلام در ایران این سنت مورد تأیید پیشوایان دینی قرار نگرفته، ولی این سنت حسنه مربوط به ایران باستان است و به‌دلیل عجین شدن این رسوم با دین مبین اسلام تاکنون مخالفتی از سوی مراجع دینی با آن صورت نگرفته است. از سوی ديگر با توجه به اينكه اين رسم برخلاف ساير رسوم ملی ايرانی همچون نوروز و يلدا و چهارشنبه سوری مورد توجه حكومت‌های ملی ايرانی نيست، ايرانی بودن كامل اين آيين نيز محل ترديد است. ایرانیان مسلمان شده به‌خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی شیرین و موفق از باورهای ایرانی پیشین و اسلامی‌ خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در خراسان بزرگ این مراسم را در نیمه شعبان با همان رسوم و آیین ایرانی- زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی‌ تدارک دیدند و برگزار کردند.

 این مراسم در کشورها و مناطق مختلف خاورمیانه و شبه قاره هند مثل ایران، پاکستان، مناطق کُردنشین و از جمله در خراسان مراسم ویژه‌ای با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، روز برات، چراغ برات و با آداب و رسوم مختلف برگزار می‌شود. ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، نیز در این مورد می‌گوید:

«سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام‌البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله‌الصک و لیله‌البرات نام دارد، و عوام مردم بر این عقیده‌اند که صورت افرادی را که در آن سال باید بمیرند خداوند در آن شب به ملک‌الموت نشان می‌دهد.»

در تشریح معنی رسم چراغ برات نیز گفته‌اند در اينجا چراغ به معنی «روشنايی» و «نشان دادن راه» است که انسان به چاله‌های دنيا که همان گناهان است، سقوط نکند و «برات» هم در واژه يعنی برای اموات و درگذشتگان طلب رهايی و آزادی از دوزخ و خلاصی از بار گناهان را با صدقات و خيرات مردم از خداوند آرزو می‌کنند.

از بعدازظهر روز ۱۲ شعبان به‌مدت ۳ روز مردم با حضور بر مزار درگذشتگان تا غروب آفتاب در آن مکان می‌مانند و انواع خوراکی‌ها از قبيل خرما، شيرينی، شربت يا ميوه در تابستان و در فصل زمستان با چای، نان‌های محلی، آش رشته، گردو، برگه زردآلو، توت خشک و... را بر سر مزار درگذشتگان می‌چينند و از افرادی که برای قرائت فاتحه بر سر مزار حضور پيدا می‌کنند، پذيرايی می‌شود.

مردم  بر اين باورند که در اين ۳ شبانه‌روز که با ميلاد با سعادت امام عصر(عج) مصادف می‌شود، مردگان آزاد هستند و زندگان با گرامیداشت ياد آن‌ها نه‌تنها با اين عمل خير، برات آزادی درگذشتگان‌شان را از آتش جهنم از خداوند طلب می‌کنند، بلکه آزادی خود از آتش جهنم و آمرزش را نيز از امام دوازدهم، حضرت مهدی(عج) خواستار می‌شوند.

آیین‌های ویژه برات

اعتقاد اغلب مردم خراسان بر این است که در این ایام سرنوشت رقم می‌خورد، به‌طوری که در نقاط روستایی خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کنند، در عین حال دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند طلب سالی خوش می‌کنند.

اقشار مختلف مردم به‌ویژه کسانی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند در این روز با حضور در مزار اموات ضمن درخواست آمرزش و زنده نگهداشتن یاد و خاطره درگذشتگان، آنان را در برکات میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی (عج) شریک می‌سازند. مراسم برات مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است که مردم این خطه با انجام اعمال مخصوصی به استقبال آن می‌روند، این مراسم به‌مدت سه روز و با عناوین مختلف برگزار می‌شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می‌کنند. پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم به‌ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است. مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.

برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می‌شود. روز سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند. در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به ‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند. اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد ارواح تازه‌گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند. در روز ۱۴ ‪ شعبان نیز که به برات مرده‌ها شهرت دارد مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان‌های سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی ‌می‌دارند.

در این روز کسانی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند با پهن کردن فرش، خیرات، پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی‌ می‌دارند، قرائت قرآن و فاتحه نیز در این راستا هدیه‌ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می‌شود.

نکته جالب توجه این است که هر چند ایام برات سه روز است، اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه‌ای مستحکم است در صورتی که تعداد درگذشتگان سال بیش از سه نفر باشد مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه و همچنین مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود. مردم در این روستاها به چند گروه تقسیم شده و هر گروه در قسمتی از روستا در جمع بازماندگان متوفی به قرائت قرآن می‌پردازند و عصر روز سیزدهم شعبان با حضور بر مزار اموات و خواندن فاتحه، یاد و خاطره آنان را گرامی ‌می‌دارند. در روز چهاردهم شعبان نیز تمام اهالی روستا به‌صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده‌ای که عزیزی را از دست داده‌اند جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.

 از  دیگر مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد اجرای مراسم برات‌خوانی است، در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات می‌خوانند. اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آن‌ها می‌دهند و از آن‌ها تشکر می‌کنند.

در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ‌های خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.

مردم برخی مناطق خراسان آيين‌های خاصی برای اين ايام دارند كه در ذيل به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌كنيم

در شهرستان شیروان از توابع استان خراسان شمالی مردم معتقدند درهای روزی و رحمت خداوند در سه روز منتهی به نیمه شعبان روی بندگان گشوده می‌شود. مردم معتقدند در این شب‌ها باید چراغ منازل روشن باشد، چراکه روشن بودن منزل در این شب‌ها برای آن‌ها در طول سال روشنی می‌آورد. افرادی که نذر دارند هم سعی کرده نذر خود را در این چند روز ادا کنند که ثواب بیشتری دارد.

مردم كاشمر در روزهای چراغ برات علاوه بر مراسم عمومي كه در همه مناطق خراسان مشترك است، بر حسب رابطه بزرگی و كوچكی سنی بر سر قبر عزيزان سفر كرده حاضر می‌شوند و فاتحه‌ای می‌خوانند و خرما، نقل، شكلات یا تكه‌ای حلوا نوش جان می‌كنند و می‌روند. همچنین افراد يك فاميل صبح روز دوازدهم به سراغ پيرترين فرد درگذشته فاميل رفته و با حضور در میان خانواده او به ايشان تسليت می‌گويند و پس از خواندن فاتحه به سراغ بزرگ بعدی فاميل می‌روند. اين ديدار سلسله مراتبی از خانواده درگذشتگان ادامه دارد تا در آخرين ساعات عصر روز چهاردهم همه فاميل به سراغ خانواده كوچك‌ترين متوفی فاميل رفته و با دادن تسليت به او و خواندن فاتحه آنان را در جمع كردن چادر خود ياری می‌كنند و بدين گونه خبر از پايان مراسم می‌دهند. در آخرین ساعات ۱۴ شعبان بعد از نماز مغرب و عشا نیز هر فرد به تعداد آرزوهای پاک و خالصانه‌اش ترکه‌ای از درختی پاک‌سرشت (انار و انگور) مهیا و در چهار گوشه پشت بام خانه‌اش نصب می‌کرد. بر انتهای هر ترکه تکه‌ای پنبه یا پارچه‌ای پاک به نیت آرزوی موردنظر وصل می‌شد. فرد به‌تنهایی یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خدا مطرح می‌کرد. البته این رسم چند دهه است که به‌صورت جمعی برگزار نمی‌شود و فردی شده است.

 در اين روز در مناطق روستايی قاين همه مردم روستا از ساعت ده صبح به تدريج در گورستان عمومی گرد می‌آيند. نزديك ظهر هر يك از خانواده‌ها به حسب توانايی خود سينی يا مجمعه‌ای كه به آن اصطلاحا براتی گفته می‌شود از خرما و نقل پر می‌كنند و روی آن پارچه‌ای كه به آن مجمعه‌پوش می‌گويند، می‌اندازند و يكی از اعضای خانواده آن را از خانه تا گورستان روی سر می‌برد و روی گور می‌گذارد و بر سر هر گور يك يا چند تن از بستگان نزديك مرده می‌نشينند. در اكثر موارد يك ظرف آب و به‌ندرت يك دسته سبزی نيز روی گور گذاشته می‌شود. در حالی كه بوی اسپند و كندر فضای گورستان را خوشبو كرده مردم دسته‌جمعی بر يكی از گورها گرد می‌آيند و فاتحه‌ای خوانده و باز به‌صورت عمومی به سراغ گور بعدی می‌روند. پس از دعا مجمعه‌پوش‌ها كنار می‌رود و از براتی ابتدا مقداری در دستمال براتی‌خوان ريخته می‌شود و از سوی بازمانده ميان بينوايان و كودكان پخش می‌شود. آنان كه استطاعت دارند برای مردگان خود نان مخصوصی می‌پزند كه آن را روغه جوشی يا همان روغن جوشی می‌نامند. غروب روز چهاردهم شعبان آخرين مراسم در گورستان انجام می‌گيرد و هم‌زمان با تاريكی شب پس از بازگشت از گورستان در چهار گوشه اتاق نشيمن هر خانواده پنبه آغشته به روغن منداب روشن می‌شود كه البته اكنون شمع جانشين آن شده است.

در تربت حیدریه به شماره هر يك از افراد خانواده سيخ باريكی را می‌گيرند و بر يک سر آن تا نزديک نيمه پنبه می‌پيچيدند و آن را مامولی يا موليک می‌گويند .آنگاه همه آن‌ها را دسته كرده بر ساقه آن‌ها فتيله‌ای از پنبه می‌پيچيند تا چون دسته گلی به هم بسته شود. پس آن‌طرف را كه پنبه پيچيده شده بود در روغن كره خوراكی فرو می‌بردند و روشن می‌كنند. پايين سيخ‌ها را كه به هم بسته شده بود با مشت گلی بر بالای در اتاق نشيمن البته از طرف بيرون می‌چسباندند. اين دسته موليک همچنان بر بالای در می‌سوزد تا تمامی اهل خانه از زير آن به داخل اتاق روند و بيرون آيند و هم‌زمان كف دست خود را بر آتش گرفته و با خواندن صلوات بر صورت كشند. در اين مراسم بزرگان خانه كودكانی را كه قدشان نمی‌رسد از زمين بلند می‌كنند تا كف دستشان را بر آتش چراغ برات بگيرند و بر چهره بكشند و متبرک بشوند.

در فردوس مراسم برات را در دوازدهم، سيزدهم و چهاردهم شعبان برگزار می‌كنند. نخست با ياد مردگان خويش به پختن روغن جوشی‌ می‌پردازند كه در اين منطقه مواد اوليه‌اش آرد گندم، زردچوبه و روغن كنجد است. پس از پخته شدن روغن جوشی به روی آن شكر هم می‌ريزند. بعد در ساعات روز راهی گورستان می‌شوند و در آنجا هرچه با خود آورده‌اند از جمله همان روغن جوشی‌ها، حلوا و خرما را در ميان گدايان و تنگدستان پخش می‌كنند. در شب چهاردهم و پانزدهم شعبان و در هنگامی كه ماه از همه وقت بزرگ‌تر است برخی از اهالی به سوی قبرستان می‌روند و بخشی ديگر در خانه‌ها می‌مانند آنهايی كه برای خيرات راهی گورستان شده‌اند، همراه خويش چوب‌های كوچكی می‌بردند كه اندازه آن بيست سانتي‌متر است و سر آن پنبه پيچ و به روغن كنجد آغشته شده است. چوب‌ها را در گورستان روشن می‌كنند كه صحنه‌ای بسيار زيبا و تأمل‌برانگيز است.

علاوه بر استان خراسان که این مراسم به‌صورت گسترده‌ای برگزار می‌شود در برخی استان‌های ایران و حتی کشورهای دیگر هم این مراسم با تفاوت‌هایی انجام می‌شود که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

کردستان

در پاره‌ای از نواحی کردستان، در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاه‌ها و منازل، دعا و نماز مخصوص (به جماعت و غیرجماعت) خوانده می‌شود و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هر کس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ از این‌رو همه خانواده‌ها، غذای مخصوص (پلوخورشت، کشمش‌پلو، رشته‌پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند و به این کار «کاسه جشن» می‌گویند.

دزفول

در دزفول، زنان و دخترانی که مراد یا حاجتی داشتند، در این شب چادر بر سر کرده و به در هفت خانه که رو به قبله قرار داشت، می‌رفتند. صاحبخانه می‌گفت: «کیه؟»، در جواب می‌گفتند: «مرادمند هستم، ثواب یا جواب؟» اگر صاحبخانه می‌گفت «جواب»، مرادمند ناامید می‌شد و می‌رفت و اما اگر «ثواب» می‌شنید، یعنی صبر کن و آن وقت مرادمند می‌ماند و اگر از اولین خانه شیرینی تحویل می‌گرفت، آن را به فال نیک می‌گرفت و به همین منوال تا شش خانه بعدی ادامه می‌داد.

مراسم شب برات در هند

در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا می‌شود که زیارت اهل قبور، اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است. پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن از دیگر مراسم این شب است. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا به‌ویژه به کودکان از دیگر آیین‌های شب برات است. برخی رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره‌ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه‌ها می‌توان دید.

مراسم شب برات در دیگر جاها

از دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آن‌ها برگزار می‌شده، عراق، دمشق ، مکه و مصر بوده است و امروزه نیز اجرای این مراسم در مصر و افغانستان ادامه دارد.

شب برات (برات کاندیلی)، در ترکیه، شب با ارزش و مقدسی به شمار می‌رود.

در شهرهای بزرگ پاکستان مانند لاهور محافل جشن در شب و روز برات برگزار می‌شود و مردم در مساجد و سواحل رودخانه‌ها عبادت می‌کنند و مانند کشورهای اسلامی دیگر همانند ایران به پخش نذری و شیرینی و تزیین خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌پردازند.