کاخ دروازه ملل در میان کاخ آپادانا، پلکان ورودی تخت جمشید، استحکامات شمالی تخت جمشید و خیابان سپاهیان بنا شده است. در سمت شرقی جلوخان پلکان ورودی، به فاصله ۲۲ متری از لبه صفه، کاخ کوچکی به نام «دروازه ملل» وجود دارد. وجه تسمیه نام این کاخ برگرفته از قانون ورود به تخت جمشید است؛ به این ترتیب که نمایندگان همه اقوام تابع کشور ایران ابتدا وارد آنجا شده و سپس بهسوی کاخ‌های بار می‌رفتند. این بنا دارای تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهارستون رفیع بوده که درگذشته سقف کاخ را نگه می‌داشته‌اند. چنان‌که از کتیبه‌ها برمی‌آید این ساختمان به زمان خشایارشا تعلق دارد و اگر هم داریوش بزرگ آن را پی‌ریزی کرده، خشایارشا عملیات احداث آن را به پایان رسانده است.
کاخ دروازه ملل، ۶۱۲/۵ مترمربع وسعت دارد و هر ضلع، ۲۴/۷۵ متر است. ارتفاع سقف آن ۱۸ متر بلندتر از سطح جلوخان پلکان ورودی و تیغه کنگره‌ها نیز نزدیک به ۳۳ متر از سطح دشت (در کنار دیوار صفه) بلندتر است. همچنین، ستون‌های این کاخ کمی بیشتر از ۱۶/۵ متر ارتفاع دارند، کهدوتای آن‌ها تا سال ۱۹۶۵ میلادی پابرجا بوده و ستون دیگر را هم با خرده‌ریزه‌ها و شکسته‌های دو ستون دیگر بازسازی کرده‌اند. این ستون جدید کامل‌ترین ستون تخت جمشید کنونی است.
ستون‌ها و سرستون‌های کاخ دروازه ملل
ستون‌ها از چند قسمت درستشده‌اند؛ زیرستونیبهصورت زنگوله، با شیارهای عمودی که اصطلاحا «قاشقی» و سنگ چرخ روی آن «شالی ستون» نام دار؛ سپس، قلمه ستون است که بهصورتاستوانه‌ای شیاردار و رفیع بر فراز شالی قرار دارد. تعداد شیارهای استوانه ۴۸ عدد است. بر بالای آن نیز گل ستون قرار دارد که از چند قسمت تشکیلشده و به نقش برگ‌ها، غنچه‌هایدوازده پر، گل نیلوفر آبی و برگ‌های طوماری و پیچکی نخل آراسته است. در آستانه ستون، سرستونقرار دارد که به‌شکل دو گاو زانوزدهپشتبهپشت، با گل و برگ تزیینشده است. در گذشته، بالای سرستون، میان سر و گردن گاوهای پشتبهپشت، سر یکشاه‌تیر قرار داشته و هر یک از اینشاه‌تیرهابهنوبه خود تیرهای کوچک‌تری را حمل می‌کرده‌اند و در نهایت، سقف روی آن‌ها قرار داشت.
کاخ دروازه ملل دارای سه درگاه است؛ درگاه‌های غربی و شرقی به‌ترتیب با گاوهای بزرگ و بال‌دار با سر انسان نگهبانی داده می‌شوند. در آن عصر عقیده بر این بوده است که این نوع موجودات دورکننده شیاطین هستند. این درگاه‌هاهرکدام۱۰ متر ارتفاع و ۳/۸۲ متر پهنادارند، اما درگاه جنوبی ارتفاع بیشتری داشته و برخلاف آن‌ها، ساده و بی‌نقش بوده است. در دو طرف درگاه غربی، دو گاو نر بسیار عظیم جرزهای درگاه را بر پشت خود نگهداشته‌اند. روی این دو گاو نر به سمت غرب و بازدیدکننده‌هایتازهواردشده است و پاهای جلویی‌شان بر سکوهایی به ارتفاع ۵/۱ متر از کف درگاه قرار دارد.
تفاوت گاوهای دروازه‌بان آشوری و هخامنشی
گاوهای دروازه‌بان در هنر آشوری دارای قدمت بوده و در اینجا نیز از همان سنت پیروی شده است؛ اما هخامنشیان تنها به اقتباس بسنده نکرده و ابداعاتی هم در آن وارد کرده‌اند. برای مثال، برخلافنمونه‌های آشوری که پنجپادارند، این دو ابوالهول، بهطور طبیعی، چهارپا بیشتر ندارند و دو پای عقبشان حالت حرکت را نشان می‌دهد. هر یک از گاوها ریشی بلند و مستطیل شکل دارد که با گل دوازده پر و غنچه‌ای از نیلوفر آبی تزئینشده است. روی سینه، پهلوها، کپل، شانه و مازه هر یک از آن‌هارشته‌های بسیار مجعد مو، بهصورتپولک‌های برجسته نمایان و حلقه‌ای از گل‌هایدوازده پر به گردن هرکدام آویخته است.
کتیبه‌های کاخ دروازه ملل
در جبهه درونی هر یک از جرزهای این درگاهسنگ‌نوشته‌هایی به سه زبان و سه خط میخی از خشایارشا، بر لوحه‌هایچهارگوش به صورت قرینه نصب شده است. کتیبه میانی به زبان فارسی باستان است، کتیبه‌ی رو به دشت به زبان عیلامی و کتیبه سوم که مشرف به تالار است، به زبان بابلی یا آکدینوشتهشده است. مضمون کتیبه‌ها به هر سه زبان یکسان است:
تالار کاخ دروازه ملل
با عبور از درگاه غربی وارد تالار بزرگ چهارستونیمی‌شویم. دورتادور تالار، سکویی (به پهنا و ارتفاع ۵۲سانتی‌متر) از سنگی سیاه‌رنگ که به‌خوبی تراشیده شده، تعبیه کرده‌اند که محل نشستن میهمانان و نجبایی بوده که به این “اتاق انتظار” می‌آمده‌اند. میانه سکوی شمالی، یک برجستگی میز مانند و پله‌دار دیده می‌شود که احتمالا سکو یا تختی برای یکی از حاجبان سلطنتی بوده است که می‌توانسته با ایستادن بر آن داخل تالار را ببیند و چشم به حاجب کنار تخت سلطنتی داشته باشد، تا بهمحض اشاره او، گروهی را به حضور بفرستد. نمای درونی دیوارهای تالار با کاشی‌های رنگی سبز، آبی، نارنجی و نظیر آن منقش به گل‌هایدوازده پر و ردیف‌هایی از نخل و ... پوشیده شده بود. نمونه‌هایبهدستآمده از این کاشی‌ها در انبار موزه تخت جمشید نگهداری می‌شوند.
درگاه جنوبی این تالار، مشرف به حیاط بزرگی که در شمال آپادانا است. این حیاط۵/۱۲ متر پهنا دارد و بهکلی از سنگ ساختهشده بود. ولی در حال حاضر، فقط کف و قسمت‌های پایینی دو طرف آن بهجای مانده است. در حیاط نیز دو لنگه بوده و رو به‌سمت داخل باز می‌شد و هنوز جای پاشنه‌های آن، به‌شکل یک پاله گرد و آراسته به گلبرگ، در گوشه‌های شمالی درگاه باقی مانده است. جنس در از چوب بوده، اما روی آن را بهاحتمال بسیار قوی با ورقه‌هایی از فلزهای گران‌بها پوشانده و با نقوش حیوانات آراسته بودند. این درهای بزرگ، بیشتر اوقات بسته بوده و از در کوچکی که از پایین آن‌ها تعبیه شده بود، استفاده می‌کرده‌اند.
درگاه شرقی کاخ دروازه ملل
درگاه شرقی ازلحاظ طرح بنا و اندازه وضعیتی شبیه درگاه غربی دارد، بهجز اینکه بهجای گاوهای دروازه‌بان،ابوالهول‌هایی با سر انسان، تنه گاو و بال عقاب جرزهای درگاه را بر پشت خود نگاه داشته‌اند. بالای این سرها تاج بلندی به‌شکل استوانه دیده می‌شود که در بالا و پایین، دو نوار مزین به گل‌هایدوازدهپردارند و از نوار پایینی سه جفت شاخ بهطور موازی روییده و شکل عدد ۸ را درست کرده‌اند. بال‌هابهصورت داس و با شاه‌پرهای شکوهمند و موازی نمودار شده‌اند و پاها استوار روی سکوها قرار دارند.
روی این ابوالهول‌ها به‌سمت کوهستان، یعنی بهطرف مشرق، است و پیش روی آن‌ها خیابانی پهن، به طول ۹۲ و عرض ۹/۷۰ متر قرار دارد. البته در آن زمان در هر دو طرف، دیوارهای خشتی قطور وجود داشته که به دروازه نیمهتمام و در نهایت، به حیاط شمالی کاخ صد ستون منتهی می‌شد. دو سوی این خیابان که خیابان سپاهیان نام‌گذاری شده است، طاقچه هایی مضرس چند لبه‌ای به فواصل ۷ متر از یکدیگر تعبیه شده بود که احتمالا محل ایستادن سربازان و افسران به هنگام تشریفات بوده است.
همچنان که گفته شد، کاخ دروازه ملل وضعیت یک اتاق انتظار را داشته است. درگاه غربی راه ورود به درون تالار و دو درگاه دیگر، راه خروج از آن بوده‌اند. بهاحتمالقوی درگاه شرقی، راه خروج بزرگان پارسی و ایرانی بهسوی کاخ صد ستون و درگاه جنوبی ویژه نجبای اقوام گوناگون تابع ایران هخامنشی بوده است که ازآنجا به‌سمت آپادانا می‌رفتند.