طاق بستان؛ شکارگاه شاهان ایران کهن

اکرم زمانی نوری
اکرم زمانی نوری شنبه، ۲۱ تیر ۱۳۹۹ ساعت ۱۴:۳۶
 طاق بستان؛ شکارگاه شاهان ایران کهن

طاق بستان یادگار باشکوه دروان ساسانی، از مهم‌ترین حجاری‌ها و نقش برجسته های ساسانیان است که در کرمانشاه قرار دارد و از آثار ملی ایران به شمار می‌رود.

نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۴/۱۲/۱۱ توسط محبوبه حسنی نوشته شده و در تاریخ ۱۳۹۹/۰۴/۲۰ به‌روزرسانی شده است. 

طاق بستان یکی از جاهای دیدنی استان کرمانشاه است که از نقش برجسته ‌های مهم باقی مانده از دوره ساسانیان محسوب می‌شود. از این حجاری باشکوه می‌توانید در شهر کرمانشاه بازدید کنید. برای کسانی که به تاریخ عصر ساسانی، دیدن جاهای باستانی و تاریخی علاقه دارند، پیشنهاد می‌دهیم در سفر به کرمانشاه و بازدید از طاق بستان، همراه کجارو باشند.

استان کرمانشاه با داشتن جاذبه‌های تاریخی متعدد و برخورداری از آب و هوای خنک و مطبوع، یکی از مقاصد گردشگری به‌ویژه در فصل تابستان است.

با طاق بستان کرمانشاه بیشتر آشنا شوید:

طاق بستان کجاست؟

محوطه تاريخی طاق بستان در دامنه كوهی به همين نام در شمال شرقی حاشيه كنونی شهر كرمانشاه واقع شده است.برای دیدن طاق بستان باید راهی غرب ایران و استان و شهر تماشایی کرمانشاه بروید. این نقش برجسته را در محله طاق بستان می‌توانید ببیند.

طاق بستان کجاست

 عکاس: پیمان پاکزاد

طاق بستان در گذشته نام روستایی در ۹ کیلومتری شهر کرمانشاه بود. با گذر زمان و توسعه شهری، این روستا در محدوده شهری قرار گرفت و به یکی از محله‌های این شهر تبدیل شد که در حال حاضر در شمال شرقی کرمانشاه قرار دارد. این مجموعه نقوش بر دامنه کوه و در کنار دریاچه‌ای قرار دارد که به دریاچه طاق بستان شناخته می‌شود. در گذشته این محل با آب و هوای مطبوع و طبیعتی که داشته، مکانی برای تفریح و شکار شاهان ساسانی بوده است و نقش‌های حجاری شده نیز نشان‌دهنده این موضوع است.

مجموعه تاریخی طاق بستان در فصل تابستان‌ از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب و در زمستان‌ نیز تا ساعت ۱۷ و ۳۰ پذیرای گردشگران است. قیمت بلیط برای بازدیدکنندگان ایرانی پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی نیز ۲۰ هزار تومان است.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

در طول تاریخ، پادشاهان تلاش می‌کردند تا با به کار بردن هنر، شکوه و عظمتشان را نه‌تنها برای مردمان خود، بلکه برای تمام تاریخ به نمایش بگذارند و جاودانه سازند. یکی از روش‌ها برای نشان دادن قدرت و بزرگی پادشاهان، حجاری روی صخره‌ها، کوه‌ها و ایجاد نقش برجسته‌هایی از وقایع و رویدادهای مهم زمان بوده است. آن‌ها از هنرمندان می‌خواستند وقایعی چون تاج‌گذاری‌، پیروزی بر دشمنان را روی بر بلندای کوه و روی صخره حک کنند تا هر رهگذری که از آن حوالی رد می‌شود آن را ببیند.

معنی طاق بستان

معنی طاق بستان

عکاس: علی حیدری

سیاحان، مورخان و جغرافی‌نويسان دوره اسلامی، از اين محوطه با نام‌های متفاوتی ياد کرده‌اند. ابن فقیه و ابن رسته اين مکان را «شبديز»، ياقوت حموی آن را «قصر شیرين»، حمدالله مستوفی «طاق بسطام» و برخی ديگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده‌اند. مردمان محلی نیز اين محوطه را با نام «طاق وُسان» و «طاق بُسان» می‌شناسند.

امروز نیز این مجموعه نقش برجسته با نام طاق بستان شناخته می‌شود که در گویش کرمانشاهی یا کردی کرمانشاهی، «تاق وه سان»، تلفظ می‌شود. در واقع «تاق» به‌معنای «طاق» و «وه» به‌معنای« از» و «سان» به‌معنای «سنگ» است. بنابراین طاق بستان یعنی طاقی از سنگ است. تاق نیز واژه‌ای فارسی و طاق معرب آن است؛ بنابراین نوشتن آن به‌صورت تاق درست‌تر است.

تاریخچه طاق بستان

قدمت طاق بستان کرمانشاه

منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)

طاق بستان یکی از مهم‌ترین نقش برجسته‌ها و حجاری‌های عصر ساسانی است

پادشاهان ساسانی، پیرامون مجموعه‌ تاریخی تخت جمشید را اولین مکان انتخابی برای تراشیدن تندیس‌های دوران حکومت خود، در نظر گرفته‌اند. ولی پس از پادشاهی اردشیردوم (پادشاه ساسانیان در سال‌های ۳۷۹ تا ۳۸۳ میلادی)، به دستور وی و بعد از رسیدن به پادشاهی، طاق بستان از میان سایر مناطق ایران برگزیده شده و این محل را بهترین مکان برای ایجاد سنگ‌نوشته‌های سلطنت خود برشمرد.

شاید بتوان مهم‌ترین دلیل این امر را موقعیت جغرافیایی آن که در بین راه جاده‌ی ابریشم (شاه‌راه مهم بازرگانی در قاره‌ی آسیا که غرب، شرق و جنوب آسیا را به یکدیگر و شرق قاره‌ی اروپا را به شمال قاره‌ آفریقا پیوند داده است) قرار گرفته و از طبیعت بکر و زیبایی برخوردار است، بیان کرد. چشمه‌ای زیبا و چشم‌نواز در این منطقه به چشم می‌خورد که از آبی گوارا و مطبوع برخوردار بوده و زیبایی دوچندانی به محیط اطراف خود بخشیده است.  البته در این محوطه بناهای دیگری بوده است که اکنون دیگر وجود ندارند. در این، محل بقایای پلی در سمت شرقی نقش برجسته اردشیر دیده می‌شود. سنگ‌نگاره‌ای نیز در سال‌های اخیر در بالای چشمه طاق‌ بستان کشف شده است.

منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)

نظرات متعددی در مورد تاریخچه‌ این مجموعه‌ باشکوه تاریخی وجود دارد که هرکدام در نوع خود جالب و شنیدنی است؛ در کتاب مسعودی اشاره شده، حجاری‌های صورت گرفته در طاق‌ بستان را یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخ معرفی کرده و بر این باور است که این منطقه از کشور، حدود ۱۳ قرن پیش، به‌عنوان باغ‌‌های پادشاهان ساسانی استفاده می‌شد.

آرتور کریستنسن نیز، مجموعه‌ طاق‌ بستان را زیارتگاه آناهیتا برشمرده و معتقد است که اولین پادشاهان ساسانی، تا نرسی (نوه‌ی یزدگرد سوم و از پادشاهان ساسانی) تصاویر خود را در صخره‌ها و سنگ‌های عظیم اطراف مجموعه‌ی تخت جمشید، حکاکی کرده‌اند. برخی از باستان‌شناسان و مورخان، قدمت این مجموعه را‌ که متشکل از چندین سنگ‌نوشته (کتیبه‌های سنگی) است، به دوران حکومت پادشاهان ساسانی که به قرن سوم میلاد باز می‌شود، تخمین زده‌اند.

اهمیت طاق بستان

طاق بستان یادگاری از شاهان ساسانی

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

طاق بستان از جمله جاهای دیدنی کرمانشاه است که به‌لحاظ هنری و تاریخی از اهمیت فراوانی نزد تاریخ‌نویسان و باستان‌‌شناسان برخوردار است و می‌توان شکوه و عظمت آن را در هنر به کار رفته توسط مردان ایران کهن مشاهده کرد. طاق ‌بستان از چندین رخداد تاریخی عصر ساسانی رونمایی می‌کند و تاج‌گذاری شاهان این دوره را به تصویر کشیده است که شامل:

  • تاج‌گذاری اردشیر دوم
  • تاج‌گذاری شاپور دوم
  • تاج‌گذاری شاپور سوم
  • تاج‌گذاری خسروپرویز
  • کتیبه‌های سنگی به خط پهلوی

نقش برجسته‌های طاق بستان

نقش برجسته ها و حجاری های طاق بستان

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

طاق بستان متشکل از دو طاق به هم پیوسته و از جنس سنگ خام خاکستری رنگ است که در کوه حفر شده‌اند. در واقع از مزایا و خصوصیات بارز این سنگ‌ها می‌توان به عدم رشد گیاهان و علف‌های هرز در آن، اشاره کرد. این مجموعه از سه بخش اصلی و مهم تشکیل شده است که به نام‌های نقش برجسته‌ی تاج‌گذاری اردشیر دوم (۳۸۰- ۳۸۳ میلادی)، طاق بزرگ (معروف به ایوان بزرگ که مربوط به زمان پادشاهی خسروپرویز و در سال‌های ۵۹۰-۶۲۸ میلادی است) و طاق کوچک (معروف به ایوان کوچک و مربوط به تصویر برجسته‌ شاپور سوم در سال‌های ۳۸۰-۳۸۳ میلادی)، شهرت دارند که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان دقیق‌ترین و در عین حال زیباترین آثار سنگی برجای‌مانده از حکومت پادشاهان ساسانی در نظر گرفت.

تمامی تصاویر و نقوش حک شده روی کتیبه‌ها و سنگ‌های موجود در مجموعه‌ طاق بستان، با ظرافت، دقت و استادی هنرمندان به‌گونه‌ای ساخته شده است که می‌توان جزئی‌ترین نکات را نیز در آن‌ها مشاهده کرد. همچنین در این مجموعه به نقاشی و موسیقی، همچون اثری هنری و ارزشمند با حک شدن تصاویر نوازندگان در دوران ساسانی، ارج نهاده شده است.

منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)

در واقع طاق بستان را که به شکارگاه پادشاهان ایرانی شهرت دارد، اولین سنگ‌نگاره‌ جهان معرفی کرد که به‌درستی قواعد و اصول نقاشی را در خود جای داده است. تصویر خسروپرویز سوار بر شبدیز (اسب سیاه‌رنگ خسرو پرویز)، به‌گونه‌ای در این سنگ‌نوشته حکاکی شده است که گویی تابلوی نقاشی زیبا و ستودنی را مشاهده می‌کنید.

هنرمند حکاک تصویر فرد سوار، لباسی را برای او در نظر گرفته که با نخ‌های طلایی و به‌شکل هندسی لوزی بافته شده است. در واقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که وی به شیوه‌ای کاملا استادانه لباس آن سوار را تزیین کرده است. همچنین می‌توان به صحنه‌ی شکار گراز شاه اشاره کرد که در آن قسمت، شاه از لباسی استفاده کرده که پارچه‌ی آن به تصویر سیمرغ در نشانه‌های مدور، به زیبایی تزیین شده است. در تصاویر پاروزن‌ها نیز می‌توان نقوشی نمایشی را مشاهده کرد.

نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم

طاق بستان یادگاری از شاهان ساسانی

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

از دیگر قسمت‌های مجموعه‌ی طاق بستان می‌توان به تصاویر برجسته‌ به سلطنت رسیدن و تاج‌گذاری اردشیر دوم (نهمین پادشاه حکومت ساسانی) اشاره کرد. در این تصویر، هیبت اردشیر دوم به‌صورت ایستاده در حالی که دست چپ خود را روی قبضه‌ شمشیر خود قرار داده و با دست راست حلقه روبان‌داری را از اهورا مزدا دریافت می‌کند، حکاکی شده است. چهره‌ی وی به‌شکل سه ربع و با بدنی به‌صورت تمام رخ و در وسط تصویر، مشاهده می‌شود. شاه مذکور از چشمانی درشت، ابروهایی برجسته و پرپشت، ریشی فر (مجعد) و موهایی پر و انبوه که تا شانه‌ها نیز ادامه داشته، برخوردار بوده است و به‌خوبی می‌توان در این تصویر، آن‌ها را تشخیص داد. در این نقش برجسته می‌توان گوشواره‌ (تصویر گوشواره به‌صورت دایره شکل که گوی کوچکی به آن آویخته، حکاکی شده است)، گردنبند (این گردنبند از یک ردیف مروارید تشکیل شده است) و دستبندی را که اردشیر دوم مورد استفاده قرار داده، مشاهده کرد.

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه) و خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی) و ایران اطلس

باستان‌شناسان و مورخان معتقدند که در رسوم و آیین ایرانیان دوران کهن، از ملزومات پادشاهی و سلطنت، داشتن شایستگی‌های ویژه‌ای است که به فر کیانی یا خصوصیات خدایی معروف است. در واقع با بهره‌مندی از این نیروی خدایی، پادشاه می‌تواند به نهایت روحانی و نفسانی دست یافته و از طرف خداوند یکتا، برای ارشاد، راهنمایی و هدایت مردم سرزمین خود انتخاب شود. در دین و مکتب زرتشتیان نیز هر فردی که مورد رضایت و پسند خداوند باشد، از این خصوصیت ویژه برخوردار است. حال آنکه این فرد پادشاه، عابد و زاهد یا دانشمندی عالم باشد.

تصویر فروهر در این نقش برجسته به‌گونه‌ای حک شده است که تاجی کنگره‌دار روی سر خود داشته و حلقه‌ی فر ایزدی را به دستان شاه می‌سپارد. می‌توان شباهت زیادی بین لباس‌های فروهر و پادشاه در این تصاویر مشاهده کرد که شلواری چین‌دار بر تن کرده که بوسیله‌ی ریسمان یا بندی به مچ پای آن‌ها متصل است. همچنین این دو کمربند و دستبندی نیز به تن داشته که از دیگر شباهت‌های پوشش ظاهری آن‌ها به شمار می‌آید. میترا یا مهر عنوان پیامبر دوران باستان ایران است که تصویر وی در سمت چپ پادشاه، نقش بسته است.

طاق بزرگ

طاق بزرگ تاق بستان

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

در طاق بزرگ طاق بستان نقوش مختلفی چون شکار، درخت زندگی و نوازندگان دیده می‌شود

طاق بزرگ‌ از تصاویر حک‌شده‌ی ظریفی برخوردار است که از چند بخش تشکیل شده‌اند. این حجاری‌ها از ابعادی به پهنای ۷٫۵ متر، ارتفاعی بالغ بر ۱۱ متر و عمقی حدود ۷٫۵ متر برخوردار است. در بخش ورودی طاق، سنگ‌نگاره‌هایی زیبا که منقوش به تصاویر فرشته‌های بالدار، درخت زندگی، بخشی از صحنه‌های شکار پرندگان و گراز، صید ماهی‌های مرداب، چهره‌های حک شده‌ حیواناتی همچون فیل، اسب و همچنین نقش‌هایی از قایق‌های مختلف به چشم می‌خورد، جملگی نشان‌دهنده‌ جلسات شادی و بزم پادشاهان ساسانی، دولت‌مردان و مردم آن دوران خواهند بود که به‌خوبی توسط ذوق و سلیقه‌ استادکاران ایرانی، به هنر و اثری شگفت‌انگیز تبدیل شده است. در جدار پشت این طاق دو تصویر برجسته که مربوط به صحنه‌های شکار است، مشاهده می‌شود. صحنه‌ شکار گوزن و گراز که هرکدام از خصوصیات و ویژگی‌های قابل توجهی برخوردارند.

نقش برجسته شکار گوزن

نقش برجسته های طاق بستان کرمانشاه

منبع عکس: خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی)

صحنه‌ مربوط به شکار گوزن، درون قابی به ابعاد ۳٫۹ متر عرض و ۵٫۸ متر طول تشکیل شده است. می‌توان تصاویر فیل‌بانانی را که در سه ردیف قرار گرفته‌ و گوزن‌ها را به‌وسیله‌ی دروازه‌ای که در قسمت راست حصار قرار گرفته است، به درون شکارگاه هدایت می‌کنند، مشاهده کرد. در واقع این گوزن‌ها در پی چندین گوزن دست‌آموز که با روبانی به گردن قابل تشخیص بوده، متواری هستند. تصاویر شاه نیز سوار بر اسب خویش، درون شکارگاه و در سه بخش ارائه شده است. وی شمشیری مرصع‌گونه را به کمر خود آویزان کرده و کمانی را بر گردن خود قرار داده است. پشت او زنی را مشاهده خواهید کرد که چتری بر فراز سر پادشاه قرار داده است.

همچنین سه ردیف از زنان را پشت سر شاه حکاکی کرده‌اند که هرکدام به حالاتی متفاوت نمایش داده شده‌اند. در دو ردیف نخست، زن‌ها به حالت احترام ایستاده و ردیف سوم نیز زنانی که در حال نواختن آلات موسیقی هستند، به تصویر کشیده شده‌اند. تصاویر افرادی که در حال رام کردن گوزن‌ها حکاکی شده است، به‌صورت ایستاده و در حال نواختن چنگ و دست زدن نمایش داده شده‌اند. در بخش بعدی صحنه‌ی شکار گراز، می‌توان شاه را در حال شکار دید. وی سوار بر اسبی است که چهار نعل در حال تعقیب گوزن‌ها می‌تازد. در بخش انتهایی این تصویر نیز شاه را کمان به گردن که نشان‌دهنده‌ی اتمام شکار است، مشاهده خواهید کرد. در قسمت چپ حصار، چهره‌ی چند شترسوار را که گوزن‌های شکارشده را حمل می‌کنند، حکاکی کرده‌اند. در ادامه به توضیحات کامل‌تری در مورد این صحنه خواهیم پرداخت.

نقش برجسته شکار گراز

نقش برجسته شکار گراز در طاق بزرگ تاق بستان

منبع عکس: ایران اطلس

طبق برآورد کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد که سازندگان این اثر تاریخی، صحنه‌ شکار گراز را نیز داخل قابی به عرض ۴٫۱۳  متر و طول ۵٫۷ متر، حجاری کرده‌اند. در بخش چپ آن، ۱۲ فیل که در پنج ردیف عمودی قرار گرفته‌اند، حضور دارند که تصویر دو سوار روی هر یک از آن‌ها، نقش بسته است. به نظر می‌رسد که فیل‌بانان، مشغول بیرون کشیدن گرازها از پناهگاه باتلاقی به درون نیزارها هستند. برفراز صحنه‌ی شکار گراز، قایق پارویی مشاهده می‌شود که پنج نفر درون آن‌ها در حال دست زدن حکاکی شده‌اند. تصویر دو پاروزن را نیز می‌توانید درون قایق مشاهده کنید.

شاه داخل قایقی که در اطراف آن، نوازندگان زن حضور دارند، درست در مرکز صحنه‌ شکار، به چشم می‌خورد. او با تیر و کمان خود، به‌سمت دو گرازی که به‌سمت او در حال گریز هستند، تیراندازی می‌کند. داخل قایق پادشاه نیز تصویر چهار شخص دیگر نیز وجود دارد که به نظر می‌رسد نفرات اول و آخر، پاروزن‌ها، نفر دوم خدمتکار شاه و چهارمین نفر نوازنده‌ چنگ است. در پشت قایق پادشاه، قایق دیگری به تصویر کشیده‌ شده که حامل چهار نوازنده‌ زن است. به نظر می‌رسد آن‌ها در حال نواختن چنگ هستند. در قسمت راست صحنه، انتهای شکار گراز به نمایش گذاشته شده است.

منبع عکس: ایران اطلس

استادکاران، تصویر شاه را در حالت ایستاده و داخل قایق به‌گونه‌ای که کمان خود را به نشانه‌ی پایان شکار در دست چپ خویش گرفته است، حکاکی کرده‌اند. در این صحنه، در کمر وی شمشیری وجود نداشته و در اطراف سر او نیز هاله‌هایی از نور مشاهده می‌شود. در پشت قایق پادشاه نیز می‌توان قایق دیگری را یافت که درون آن، چندین نوازنده‌ زن، در حال نواختن هستند. در بخش پایانی تصویر نیز تصویر پنج فیل‌سوار که در حال جمع کردن اجساد گرازهای کشته شده به‌وسیله‌ خرطوم‌ فیل‌ها هستند، وجود دارد. هیبت خدمه نیز در حالی که ضربه‌ نهایی را به‌وسیله‌ گرزهای خود به شکارها وارد می‌کنند، منقوش شده است. درون قاب نیز در بخش بالایی، گرازهایی را که شکار شده‌اند روی فیل‌ها حکاکی کرده و در پایان هنرمندان سنگ‌تراش و استادکاران خوش‌ذوق ایران کهن، در قسمت پایین تصویر، نقش گرازهایی را که روی زمین قرار داده شده‌ و خدمه در حال بریدن و قطعه قطعه کردن اعضای بدن آن‌ها هستند، به تصویر کشیده‌اند.

نقش برجسته اسب سوار زره پوش

نقش برجسته خسرو پرویز و شبدیز در طاق بستان

منبع عکس: ایران اطلس

پیش‌تر نیز به تصویر اسب‌سواری زره‌پوش در طاق بستان کرمانشاه، اشاره شد. البته هویت این سواره که در پایین تصویر تاج‌گذاری خسروپرویز مشاهده می‌شود، مشخص نیست. اما احتمالات متفاوتی در مورد آن ذکر شده است. برخی باستان‌شناسان وی را یک رزم‌جو، برخی دیگر آن را متعلق به خسروپرویز و تعدادی نیز او را پیروز ساسانی می‌پندارند. به هرحال این سوار هر که هست، قطعا نشان‌دهنده‌ی فر و قدرت پادشاه و ایرانیان خواهد بود. حکاکان این اسب‌سوار، آن را با چهر‌ه‌ای به‌صورت سه ربعی و بدنی تمام رخ که پشت اسبی قوی نشسته‌ است، نشان داده‌اند. این فرد کلاه‌خودی که تمام چهره‌اش را پوشانده و تنها چشمانش را نشان می‌دهد بر سر داشته و روی آن نیز تاجی قرار داده است. نواری متشکل از دو ردیف مروارید، روی پایه‌ی تاج را تزیین کرده که به‌وسیله پاپیونی پشت سر بسته شده است. بخش حاشیه بالای تاج نیز توسط شیارهای عمودی به‌طرز زیبایی تزیین شده است. بالای تاج، موهای سر سوارکار نیز به‌شکل پر و انبوه و بدون داشتن هیچ‌گونه پوششی که با پاپیون و دو روبان بسته شده است، نشان داده می‌شود.

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)، خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی) و ایران اطلس

پیراهنی که وی به تن دارد، بلند بوده که با استفاده از تصاویر مرغ و ارغن، تزیین و جلوه‌ای زیبا به خود گرفته است. زرهی متشکل از بافت زنجیر نیز روی پیراهن سوار دیده می‌شود که تا روی زانوی وی، پیشروی کرده است. کمربند بسته شده روی کمر با کمک طرح‌هایی به‌شکل دایره، تزیین شده و در بخش انتهایی آن، حمایلی بسته که توسط شکل‌های هندسی به‌صورت لوزی و دایره تزیین شده است. این سوار، تیردانی را به حمایل مذکور متصل کرده که نشان از رزمی بودن وی دارد. نیزه‌ بلندی که در دست وی دیده می‌شود و همچنین سپر دایره‌ای شکل که احتمالا برای دفاع مورد استفاده قرار می‌گرفته است، از دیگر اشیا حکاکی شده در صحنه‌ این سوارکار به شمار می‌آید. روی صورت، سینه‌ و کپل اسب نیز منگوله‌هایی به‌عنوان تزیین قرار داده شده است. روی منگلوله‌های کپل، می‌توان تصویر انسانی با سه سر را مشاهده کرد. همانگونه که قبلا نیز ذکر شد، هویت اصلی این سوار مشخص نیست و نظرهای گوناگونی در مورد آن ذکر شده است. برخی از تاریخ‌نویسان و جغرافی‌دانان از جمله ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت، آن را متعلق به خسروپرویز دانسته که روی اسب مشهور و محبوب خود، شبدیز، مشاهده می‌شود.

نقش برجسته محمد علی میرزا

نقش برجسته قاجاری طاق بستان کرمانشاه

منبع عکس: ایران اطلس

در قرن ۱۹ میلادی کتیبه‌ای نقش برجسته، توسط محمدعلی میرزا در زمان حکومت قاجار، در مجموعه‌ طاق بستان کرمانشاه، صورت گرفته است که تأسف زیادی را در بردارد. این دستکاری‌های انجام شده، صدمات و آسیب بسیاری را به این مجموعه‌ عظیم و شگفت‌انگیز ایران کهن وارد ساخته ساست. در واقع ناهماهنگی و بی‌ارزش بودن تصویر مجسمه‌ محمدعلی میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار)، به‌گونه‌ای است که ناصرالدین شاه در سفرنامه‌ای که از خود به یادگار گذاشته است، چنین می‌نویسد:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمدعلی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاه را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری کرده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعا مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بسکه بد حجاری شده روی اشکال را رنگ آمیزی کرده‌اند. الحق مایه‌ تضییع طاق شده است.

طاق کوچک

طاق کوچک محوطه طاق بستان

منبع عکس: ایران اطلس

در طاق کوچک طاق بستان دو کتیبه به خط پهلوی باقی مانده است

سازندگان طاق کوچک مجموعه‌ طاق‌ بستان، این بخش را به‌صورت فضایی به‌شکل مستطیل با ارتفاعی حدود ۵/۳ متر، عرض ۵/۹ متر و عمق ۳/۸ متر در نظر گرفته‌اند. در طرفین بخش ورودی آن، می‌توان دو جرز به‌صورت چهارگوش که از ارتفاعی بالغ بر حدود ۳/۷  متر و پهنایی حدود ۹ سانتی‌متر برخوردار است، مشاهده کرد.

بر فراز این جرزها، اتاقی برخوردار از قوسی نیم‌دایره‌ای شکل که به‌اندازه‌ ۱۰ سانتی‌متر از سطح درونی جرزها عقب‌تر قرار گرفته‌ است، وجود دارد. بخش دیوار انتهایی، این طاق را به دو بخش تقسیم‌بندی کرده است. قسمت فوقانی، یکی از این بخش‌ها را تشکیل می‌دهد که از طاقچه‌ای به عمق ۳۰ سانتی‌متر و ارتفاعی حدود ۲/۹۳ متر تشکیل شده است. در طاق کوچک‌ تزیینات کمتری نسبت به طاق بزرگ‌ به کار رفته است این در حالی است که باستان‌شناسان، اهمیت طاق کوچک‌ را بیشتر از دیگری دانسته و آن را ارزشمندتر معرفی کردند. چراکه این بخش از مجموعه‌ تاریخی، بهره‌مند از دو کتیبه‌ی سنگی منقوش به خط پهلوی است که در طرفین آن قرار گرفته است. در انتهای غار نیز می‌توان تصویر برجسته‌ دو فرد را مشاهده کرد.

کتیبه های پهلوی طاق بستان

منبع عکس: ایران اطلس

در طاق کوچک نیز تصاویر و نقش‌هایی از چهر‌ه‌های پادشاهانی همچون شاپور دوم و شاپور سوم حجاری شده است که در نوع خود جالب و قابل‌توجه خواهد بود. در واقع تصاویر شاپور دوم و سوم، دو تندیس موجود در طاق کوچک را تشکیل می‌دهد. محققان تصاویری را از این دو پادشاه بازسازی کرده‌اند که در میان نگاره و طاق بزرگ قرار گرفته است. این تصاویر از دو نقش بر فراز دیواره‌ طاق و دو کتیبه برخوردار است. کتیبه‌های ذکر شده با خط پهلوی منقوش بوده که حکایت تصاویر را برای بینندگان بازگو می‌کند.

طبق نوشته‌هایی که در کنار تصاویر پیکره‌های موجود در این بخش حک شده است، می‌توان هویت اصلی آن‌ها را کشف کرد. کتیبه‌ای که متعلق به شاپور دوم است، از ۹ خط برخوردار بوده که باستان‌شناسان آن‌ را این‌گونه ترجمه کرده‌اند:

این پیکری از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان نرسه شاه شاهان

در سنگ‌نوشته‌ی متعلق به شاپور سوم نیز ۱۳ سطر وجود دارد که معنای آن‌ها چنین است:

این پیکری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان هرمز و شاهنشاه

آسیب‌های طاق بستان

آسیب های وارد شده به تاق بستان کرمانشاه

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)

طبق نقل قول‌ها، به نظر می‌رسد که فرشی متشکل از جواهر کف طاق بستان پهن بوده که متأسفانه در زمان حمله‌‌ اعراب به ایران، بین فرماندگان عرب به‌عنوان غنیمت جنگی تقسیم‌بندی شده است. تجاوز و حمله به این مجموعه‌ شگفت‌انگیز تاریخی بارها و بارها صورت گرفته که آسیب‌های فراوانی را به آن وارد ساخته است. بویژه در مدت زمان حضور نیروهای استالین و انگلیسی، تخریب‌ها و خسارت‌های بسیاری را بر پیکره‌ طاق بستان کرمانشاه وارد کرده‌اند که تأسف‌بار است.

هرچند با وجود این همه آسیب، باز هم می‌توان شکوه، عظمت و زیبایی این اثر باستانی را به وضوح مشاهده کرد. کتیبه قاجاری محمد علی میرزا نیز به نوبه خود موجب آسیب زدن به این حجاری باشکوه دوران باستان شده است. عوامل طبیعی  نیز مانند ترک برداشتن دیواره‌های طاق به‌دلیل رانش زمین، به مرور زمان موجب نفوذ آب و تجمع خزه‌ها و در نتیجه محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها می‌شود.

موزه سنگ طاق بستان

سرستون های سنگی ساسانی در طاق بستان

منبع عکس: آیدی (Coffeetalkh)

بعد از گشت‌وگذار در محوطه طاق بستان می‌توانید از موزه سنگ این مجموعه که در شمال بلوار طاق بستان قرار دارد دیدن کنید. در این محل، در فضایی باز آثاری سنگی از دوره‌های ساسانی و اسلامی مانند سرستون‌های ساسانی با نقش‌های چون آناهیتا، اهورامزدا و درخت زندگی، نیم تنه منتسب به خسرو پرویز بقایایی از کاخ قاجاری قصرشیرین در معرض نمایش قرار دارند. علت نام‌گذاری این موزه به نام موزه سنگ، به‌علت وجود همین آثار سنگی است.

منبع عکس: منبع عکس: آیدی (Coffeetalkh)

عکس کاور: خبرگزاری ایرنا

مطالب مرتبط:

دیدگاه