ترمه، تار و پودی از جنس طبیعت

ترمه پارچه‌ای ظریف است که از کرک یا پشم یا ابریشم طبیعی و مصنوعی و با استفاده از طرح‌های اصیل و سنتی به‌وسیله‌ی دستگاه‌های بافندگی بافته می‌شود.

تاريخچه‌ی ترمه

شروع ترمه‌بافی در ايران به اوايل دوران صفویه بر می‌گردد. البته عده‌ای معتقد هستند که زادگاه اصلی ترمه، قلب آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر است؛ اما عده‌ای دیگر بر این باوراند که ترمه‌بافی برای اولین بار در ایران آغاز شده است و سپس به کشمیر راه پیدا کرده است.

ذوق، سلیقه و ابتکار هنرمندان ایرانی، ظرافت در بافت، کیفیت و طرح‌های خیال‌انگیز ترمه‌ی ایرانی در سراسر دنیا کم‌نظیر است. این هنر اصیل در زمان صفویان به دوران اوج شکوفایی خود رسیده بود، در دنیا شناخته شد و به یکی از اقلام صادراتی ایران تبدیل شد.

مراحل بافت ترمه

مواد اوليه

نخستين مرحله‌ی بافت ترمه، تهيه مواد اوليه‌ی آن است .معمولا ترمه را از پشم و ابريشم می‌بافند. پشم سفيد رايج‌ترين پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌دهند چون می‌توان آن را به رنگ‌های دلخواه رنگ‌آمیزی کرد. پشمی که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد. این ویژگی‌ها در پشم گوسفندان ایران و کشمیر وجود دارد.

شستن پشم

پس از تهيه‌ی پشم مرغوب، اولين مرحله تميز كردن پشم از چربی و آلودگی‌های موجود در آن است. این مرحله بايد قبل از رنگرزی انجام شود.

سفيد كردن پشم

در ايران از دو روش برای سفيد كردن پشم استفاده می‌شود.

در روش اول پشم‌ها را در چمنزار پهن می‌کردند تا پس از جذب شبنم و تبخير آن در روز سفيدتر شود و اين عمل را چندين بار تکرار می‌کردند.

روش دوم استفاده از مشتقات گوگرد برای سفيد كردن پشم است.

ثابت كردن رنگ

بعد از اينكه پشم‌ها به‌اندازه‌ی كافی سفيد شدند، مرحله‌ی بعد رنگ کردن آن‌ها است كه يكی از مهم‌ترين مراحل در تهيه‌ی پشم برای بافت ترمه است. از آنجایی که رنگ‌هايی كه مستقيم به كار برده شوند دوام و ثبات ندارند، رنگرزهای ايران برای رفع اين مشكل، از موادی به نام دندانه استفاده می‌كردند. دندانه یک ماده‌ی شيميايی معدنی است كه توانايی جذب رنگ را در پشم افزايش می‌دهد. رايج‌ترين دندانه‌هایی كه در ايران به كار می‌رفتند عبارت‌اند از زاج سفيد، قلع، روی، كلر، سرب و... .

ابريشم طبيعی

تار مورد استفاده در ترمه‌بافی از ابريشم طبيعی و گاه نخ پنبه است؛ پود آن نيز از ابريشم، نخ و يا كرك همراه با رنگ‌های متنوع است.

رنگرزی با رنگ‌های طبيعی و گياهی

رنگ ترمه‌های ايرانی معمولا از گياهان تهيه می‌شود و طبیعی است. اين رنگ ممكن است از ريشه، تنه، برگ‌ها، گل، ميوه يا پوست گياهان به دست آيد.

ترمه در گذشته بيشتر با ترکيبی از رنگ‌های قهوه‌ای و کرم بافته می‌شده اما امروزه در کنار اين رنگ‌ها، از رنگ‌های متنوع ديگری نيز استفاده می‌کنند که از مواد زیر به دست می‌آیند:

• رنگ روناس: نارنجی، قرمز
• برگ حنا: قرمز، قهوه‌ای
• ريشه‌ی توت: زرد
• پوست گردو: قهوه‌ای، خاکستری
• زردچوبه: زرد پررنگ
• برگ مو: زرد روشن
• برگ توت: زرد روشن
• برگ چای: زرد، قهوه‌ای
• پوست انار: قهوه‌ای، خاکستری
• کنده‌ی درخت بقم: بنفش، سياه
• پوست بلوط: قرمز مايل به قهوه‌ای
• پوست خشخاش: قهوه‌ای
• برگ سماق: قرمز، قهوه‌ای
• پوست درخت سيب: قهوه‌ای، زرد

انواع ترمه

انواع ترمه‌های ایرانی و کشمیری عبارت‌اند از:

شال چهارقدی که اندازه‌ی آن ۱/۵ در ۱/۵ است و به‌عنوان روسری يا بقچه به كار می‌رود.

شال راه‌راه که شامل دو نوع پهن و باریک است و بسته به سلیقه از آن‌ها استفاده می‌شود.

شال اتابكی از انواع ترمه‌ی کشمیری است و در بافت آن از پشم بسیار لطیف استفاده می‌شود.

شال بندی که نقشه‌ی آن شبيه به لانه‌ی زنبور است و داخل هر خانه يك گل يا يك بته قرار می‌گیرد.

شال محرمات نوعی شال راه‌راه است كه پهنای راه‌های آن متفاوت است.

شال كشميری به انواع شال‌های بافت كشمير گفته می‌شود كه معروفترين آن نقشه بته جقه، نقشه‌ی شاخ گوزنی و نقشه‌ی درختی است.

شال زمردی از انواع شال‌های کشمیری اعلا است كه زمينه‌ی نيلی با نقشه‌ی بته جقه و رنگ‌های بسيار زنده به‌خصوص رنگ سبز زمردی دارد.

شال كرمان به شال‌های بافت کرمان، یکی دیگر از مراکز بافت ترمه در ایران، گفته می‌شود.

شال اميری از انواع درباری و اعلای شال‌های كشميری است که معمولا نقش بته جقه و شاخ گوزنی در آن ديده می‌شود.

شال يزدی ترمه‌های بافت یزد هستند که غالبا يا راه‌راه هستند يا گل‌های شاه‌عباسی دارند كه قديمی و ناياب هستند.

ابزار كار و شيوه‌ی بافت ترمه

دستگاه بافندگی ترمه، تقريبا مثل بقیه‌ی دستگاه‌های نساجی سنتی، چوبی است و در خود مناطق توليد و توسط صنعتگران محلی ساخته می‌شود. اين نوع دستگاه‌ها چهار‌وردی هستند كه وردها از طریق پدال‌هايی كه زير پای بافنـده قرار دارند حرکت می‌کنند. پس از تهيه‌ی مواد اوليه و آماده کردن دستگاه بافندگی، كار چله‌كشی به شكلی كه در بافت ساير منسوجات دست‌بافت رايج است انجام و سپس عمل بافت آغاز می‌شود. هر دستگاه ترمه نياز به يک گوشواره‌كش دارد که كار او انتخاب و تعيين نخ‌های مخصوص جهت ايجاد نقش روی پارچه است.

بافت ترمه، کار سخت و زمان‌بری بوده است. با کمک این دستگاه‌ها یک بافنده می‌تواند حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر ترمه‌ی مرغوب را در طول روز و معادل ۸ ساعت کار مفید، انجام دهد. البته بافت با استفاده از دستگاه ژاکارد که در واقع کار گوشواره‌کش را انجام می‌دهد، این میزان تولید افزایش پیدا می‌کند و به یک متر در روز نیز می‌رسد.

یکی از مهمترین وظایف یک بافنده‌ی ترمه، انتخاب رنگ و هماهنگی آن‌ها است. در ضمن در بافت ترمه تارها باید یک رنگ و از یک جنس باشند و تنها امکان انتخاب رنگ در پودها وجود دارد. انتخاب رنگ‌های هماهنگ و گاهی متضاد به‌نحوی که در نهایت طرحی چشم‌نواز را ایجاد کند بسیار مهم است.

نقوش ترمه

نقش‌های ترمه نيز از گذشته‌ها تاکنون با حفظ محوريت «بته جقه» با طرح‌ها و رنگ‌های مختلف و متنوع به شکلی اصيل باقی مانده است به‌نحوی که حتی اصلی‌ترين نقش و نگار ترمه‌های ماشينی نيز بته جقه است.

ديگر نقش‌های ترمه عبارت‌اند از طرح جام، بته كشميری، بته اژدری، رضا تركی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، ‌تاجی، بته جقه، بته خرقه، بته بادامی، بته سروی و گل شاه‌عباسی.

كاربرد ترمه در گذشته و حال

در زمان‌های گذشته از ترمه استفاده‌های زیادی می‌کردند از جمله در دوختن لباس‌های فاخر، پرده، جانماز، خلعتی و... . امروزه نیز به فراخور شرایط زندگی از این بافته‌ی زیبا در تهیه‌ی رومیزی، روتختی، پارچه‌ی مبلمان و حتی اخیرا در دوخت کیف و کفش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ترمه قبل از ورود پارچه‌ها و منسوجات بافت كارخانه‌های ماشينی غرب به ايران از رونق زیادی برخوردار بوده است و کاربردهای متنوعی داشته است به‌نحوی که  تعداد دستگاه‌های بافندگی در زمان قديم در يزد به حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰ دستگاه می‌رسيده است اما در حال حاضر اين صنعت دستی تقريبا فراموش شده است.

ترمه‌بافی از اوایل دوران صفویه در اصفهان رواج داشته ولی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در استان یزد بافته می‌شود و در استان‌های دیگر به فروش می‌رسد.

رنگ‌های استفاده شده در بافت ترمه به‌خصوص متن آن عبارت‌اند از عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه. طرح‌هایی که در ترمه کاربرد دارد نیز طرح‌هایی نظیر بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی، بته بادامی، بته سروی، راه‌راه، امیری و... هستند.

پارچه‌ی ترمه به خاطر بافت منحصربه‌فرد خود و به‌دلیل تراکم زیاد پودهایش، از یک مقاومت نسبی برخوردار است و درمجموع پردوام‌تر از بقیه انواع پارچه است. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگ‌ترین عوامل رنگ‌پریدگی ترمه است. یکی دیگر از دشمنان ترمه، بید است. همان طور که دیگر پارچه‌های پشمی را باید از بیدزدگی محافظت کرد، در نگهداری ترمه نیز باید دقت کافی داشت.

بافت ترمه نیز مانند هر هنر بافندگی دیگری نیازمند طراحی و ارائه‌ی نقشه است. در گذشته‌های دور هنرمندان بافنده با اتکا به قوه‌ی بینایی و تخیل خود ترمه را بدون نقشه می‌بافتند. به مرور زمان با ترسیم شکل‌های پیشنهادی و ثبت شده روی کاغذهای چهارخانه نقش مورد نظر را می‌کشیدند و سپس بافندگان هنرمند، آن را روی تار و پود پیاده می‌کردند. امروزه این صنعت هم همراه با پیشرفت فناوری توانسته از امکانات نرم‌افزاری رایانه‌ای در راستای بهبود خود استفاده کند و به طراحی دقیق‌تر و زیباتری دست پیدا کند به‌نحوی که اجرای عملیات طراحی و رنگ‌آمیزی این امکان را به وجود می‌آورد تا بافندگان و صنعت‌گران بتوانند نتیجه‌ی کار خود را قبل از انجام بافت مشاهده کنند و به‌راحتی بتوانند تغییرات مورد نیاز و اصلاحات را انجام دهند.

ترمه‌ها بر اساس تعداد رنگ نخ استفاده شده در بافت آن‌ها و همچنین تراکم بافت، ارزش‌گذاری می‌شوند. هرچه تعداد رنگ استفاده شده در یک ترمه بیشتر باشد ارزش آن ترمه بالاتر می‌رود. در بین ترمه‌هایی هم که تعداد رنگ یکسانی دارند، طرح و تراکم بافت تعیین کننده‌ی ارزش ترمه است. هرچه تنوع رنگ و تراکم ترمه بیشتر باشد ارزش ترمه هم بیشتر می‌شود.