توبافی؛ هنری ۳۰۰ ساله در خراشاد بیرجند

روستای خراشاد

خراسان جنوبی منطقه‌ای تاریخی است که صنایع دستی بسیاری در آن تولید می‌شود. خراسان جنوبی سرزمین بافت‌های طبیعی و فضاهای روستایی متفاوت است و بر اساس امکانات موجود در آن هنرهای متناسب با زیستگاه به وجود آمده است. هنرمندان این سرزمین از مواد طبیعی بهره می‌گیرند و حاصل هنرشان دست‌ بافت‌های زیبایی است که چشم هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند.

خُراشاد روستایی واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند است. پارچه بافی سنتی خراشاد یا توبافی (به زبان محلی) یکی از مهم‌ترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است؛ به‌طوری که تنها صنعت دستی این استان است که نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شده است.

توبافی

برای بافتن پارچه به روش سنتی، توباف ابتدا مواد اولیه از قبیل پنبه، ابریشم یا کرک را تهیه می‌کند و پس از آن از این مواد نخ می‌ریسد. در مرحله بعد نخ‌های به دست آمده را می‌جوشاند و برای ضخیم کردن آن‌ها از آرد استفاده می‌کند. سپس به کمک این رشته‌ها و چرخ پارچه بافی، محصول نهایی به دست می‌آید. محصولی لطیف و بی نیاز از پیرایه‌های بدلی که تن را آرامش می‌بخشد و آب‌وهوای سوزان کویر را قابل‌تحمل می‌کند.

پارچه‌بافی در بیرجند از قدمتی طولانی برخوردار است، ولی با گسترش صنایع مدرن نساجی در حال فراموشی است. قدیفه، بقبند، چادر شب، سارق، صافی، دستارخان، چهار پوشاله، کرباس، لنگ، سفره توتی و حوله از انواع پارچه‌های نخی هستند که در این منطقه بافته می‌شوند.

بانوان روستایی خراسان جنوبی از زمانهای دور علاوه بر کشاورزی و دامداری و کارهای منزل به تولید صنایع دستی از جمله فرش، گبه، گلیم و پارچه‌های سنتی مشغول‌اند.

پارچه بافی یا توبافی از هنرهای اصیل و احیا شده‌ای است که پس از بافت فرش پر درآمدترین صنایع دستی خراسان جنوبی است و هم‌اکنون نامزد دریافت مهر اصالت بین الملی است. تولید پارچه‌های سنتی با قدمت ۲۰۰ ساله در خراسان جنوبی مدتی به فراموشی سپرده شده بود ولی اکنون چند سالی است که با تلاش زنان روستایی و حمایت سازمان میراث فرهنگی استان احیا شده و در ۲۰ روستای استان رونق دوباره گرفته است.

در همه خانه‌های این روستا به تعداد زنان خانه‌دار پارچه بافی وجود دارد. حتی دختران و زنان دانشجو و شاغلی که در این روستا حضور ندارند هم در تعطیلات به خراشاد برمی‌شوند و پارچه می‌بافند. زنان این روستا در سال ۱۳۸۲ یک شرکت تعاونی راه‌اندازی کردند که تمام محصولات تولید شده این زنان را می‌خرد و به نقاط مختلف کشور ارسال می‌کند و حتی مردم کشورهای اروپایی، حاشیه خلیج فارس و آمریکا نیز از دست بافته‌های زنان خراشاد به‌صورت خرید اینترنتی بهره‌مند می‌شوند.

میراث فرهنگی در تلاش است برای رونق هرچه بیشتر هنر پارچه بافی سنتی طرح توسعه بازار و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و ارتقاء کمی و کیفی کارگاه‌های پارچه بافی سنتی را اجرا کند. حال که زنان روستایی خراسان جنوبی در کارگاه‌های کوچک و با امکانات کم از جان و دل مایه گذاشتند و هنر گذشتگان خود را زنده نگه می‌دارند مسئولان هم با حمایت از این احیا کنندگان میراث گذشتگان چراغش را خاموش نکنند.

تا چند سال پیش هیچ‌کس به فکر این هنر منسوخ شده نبود، اما این هنر اصیل و زیبا با پشتکار بانویی خراشادی احیا شد و هم‌اکنون به قطب پارچه‌بافی کشور مبدل شده است. این بانوی پر تلاش نه‌تنها این رشته را احیا کرده، بلکه مروج آن در بسیاری از روستاها و حتی استان‌های کشور شده است. این بانوی موفق خراسان جنوبی به‌رغم تمامی مشکلاتش توانسته امروز بعد از ۱۱ سال این هنر اصیل سنتی را در تمامی روستاها اطراف استان و حتی در خارج از استان توسعه دهد.

 توبافی در آغاز راه تنها با همکاری پنهانی ۵ نفر از بانوان روستا آغاز شد. پارچه‌های بافته شده در نمایشگاه‌های داخلی به‌خصوص تهران مرد توجه و علاقه قرار گرفت و با سودی که نصیب بافندگان شد به ادامه کار دلگرم شدند. پارچه‌بافی توانست اقتصاد خانواده‌ها را تأمین و خشک‌سالی‌ها را جبران کند و  مردم این روستا از طریق پارچه‌بافی توانستند زندگی‌شان را سروسامان بدهند.

اقدامات انجام شده در راستای احیاء این هنر دستی در خراشاد موجب شد تا این روستا به‌عنوان اولین روستای هدف صنایع دستی ایران در سال ۸۶  معرفی شود.

شال سر، حوله مسافرتی، حوله نوزاد، سفره نان، دستمال جیبی، دستمال آشپزخانه، صافی، چادر شب و... محصولاتی هستند که خانم‌های روستایی می‌بافند. ویژگی بارز این پارچه‌ها این است که صد در صد از پنبه و دستباف بوده و ضد حساسیت و حجم آن کم است. جذب آب فوق‌العاده و ضد حساسیت بودن و نیز طبیعی بودن آن از مزایای محصولات بافته شده با «تو» است.