گیاهان دارویی استان گلستان

استان گلستان، اگرچه در مقایسه با دو استان شمالی هم‌جوارش یعنی گیلان و مازندران حجم آب کمتری دارد ولی نسبت به بسیاری از استان‌ها پرآب‌تر است. میانگین بارش سالانه‌ی استان گلستان سه برابر میانگین بارش سالانه‌ی کشوری است. ۴۸ درصد از حجم آب‌های استان گلستان مربوط به سفره‌های آب زیرزمینی و ۵۲ درصد آن مربوط به آب‌های سطحی است. بخشی از رشته‌کوه البرز شرقی در استان گلستان قرار دارد که از غرب به شرق استان کشیده شده و گرایش زیادی به سوی شمال شرقی استان دارد. این کوهستان‌ها سفره‌های آب زیرزمینی فراوانی دارند که یا به صورت چشمه‌ها جریان پیدا می‌کنند یا در کوهپایه‌ها با حفر چاه و قنات از آن‌ها استفاده می‌شود. در استان گلستان رودهای زیادی وجود دارند که یا از جنوب به شمال یا از شرق به غرب در جریان هستند.

از مهم‌ترین این رودها می‌توان به رود اترک، گرگان رود و رود قره‌سو اشاره کرد. این استان تالاب‌های مهمی را نیز در خود جای داده است. تالاب‌های آلماگل، آجی گل و آلاگل. در کنار ناحیه‌ی کوهستانی و مناطق کوهپایه‌ای، بخش زیادی از پهنه‌ی استان گلستان به شکل جلگه است.

جلگه‌های معتدل استان گلستان که محل تجمع شهرها و روستاهای استان هستند مانند دیواری سبز بین بخش کوهستانی در جنوب و بخش خشک و نیمه‌خشک در شمال واقع شده‌اند. استان گلستان با توجه به شرایط اقلیمی ویژه‌اش از تنوع بی‌نظیری در زمینه‌ی گونه‌های گیاهان دارویی برخوردار است و به نگارستان داروهای گیاهی مشهور شده است. در جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های زراعی این استان بیش از ۴۰۰ گونه شناسایی شده‌اند که ۷۶ درصد از تنوع گونه‌های کشور را شامل می‌شوند. در ادامه برخی از این گیاهان را معرفی می‌کنیم.

اکلیل کوهی

این گیاه که با نام‌های رومارن و رزماری شناخته می‌شود جزو گیاهان همیشه سبز است و خزان ندارد. برگ‌های این گیاه که سوزنی‌شکل و دارای بافت چرمی هستند بوی مطبوعی دارند. اکلیل کوهی شاخه‌های نسبتا بلندی دارد که ارتفاعشان تا دو متر هم می‌رسد. گل‌های کوچک این گیاه که در کنار برگ‌ها می‌شکفند در رنگ‌های سفید، صورتی یا بنفش دیده می‌شوند. برگ‌های اکلیل کوهی که سرشار از ویتامین E هستند به شکل تازه در تهیه‌ی سالاد و پخت غذا استفاده می‌شوند و خشک شده‌ی آن‌ها به عنوان ادویه کاربرد دارد. مصرف تازه‌ی این برگ که قسمت دارویی گیاه اکلیل کوهی هستند به هضم غذا کمک می‌کنند. رزماری با بهبود حافظه و بالا بردن سطح تمرکز ذهنی نقش مهمی در پیشگیری از ابتلا به آلزایمر دارد و با بهبود گردش خون تاثیر مثبتی روی فعالیت‌های متابولیک بدن می‌گذارد. مصرف این گیاه دارویی سیستم دفاعی بدن را تقویت می‌کند، ضدالتهاب است و انواع سردردها را تسکین می‌دهد. قرار دادن رزماری در رژیم غذایی، گزینه‌ی مؤثری برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کبد چرب است.

استعمال خارجی آن علاوه بر این که دردهای روماتیسمی را تسکین می‌دهد در تقویت رشد مو و جلوگیری از شوره‌ی سر نیز مؤثر است.

بابا آدم

گیاهی است با ارتفاع بیش از یک و نیم متر که در مناطق معتدل و مرطوب رشد می‌کند. برگ‌های پهن و درشت آن قلبی شکل هستند و هر چه به قسمت فوقانی گیاه نزدیک‌تر می‌شوند از پهنای آن‌ها کاسته می‌شود. ساقه‌ی این گیاه که با کرک‌های خشن پوشیده شده شباهت زیادی به پوست مار دارد و گلهایش به شکل گل‌آذین است. این گل‌آذین قاعده‌ی کروی دارد و گل‌های کوچک ارغوانی رنگ را در خود جای داده است. میوه‌ی این گیاه، کروی و خاردار است. گیاه بابا آدم، ریشه‌ای دراز و دوکی شکل دارد که پوست آن قهوه‌ای رنگ و درون آن سفید است و طعمی شیرین و بویی نامطبوع دارد. این ریشه، قسمت قابل استفاده‌ی گیاه بابا آدم است که علاوه بر خواص درمانی متعدد، سرشار از آهن است و از ابتلا به کم‌خونی جلوگیری می‌کند. ریشه‌ی بابا آدم طبع سرد و خشک دارد و در درمان انواع بیماری‌های پوستی به ویژه از بین بردن جوش‌ها مفید است. این ریشه‌ی درمانی، تصفیه‌کننده‌ی خون، دفع کننده‌ی اسیداوریک و ضدعفونی‌کننده‌ی دستگاه گوارش است، گرفتگی‌های سیستم تنفسی را رفع می‌کند، درمان کننده‌ی نقرس است، تب را کاهش می‌دهد و مصرف آن هنگام سرماخوردگی توصیه می‌شود. ریشه‌ی بابا آدم سموم بدن را از طریق ادرار و عرق خارج می‌کند.

به‌‌لیمو

درختچه‌ای است که ارتفاعش از دو متر بیشتر نمی‌شود و عطر خوشایندی شبیه به بوی لیمو دارد. این درختچه برگ‌های ساده‌ی سرنیزه‌ای دارد که معمولا به شکل دسته‌های سه‌تایی به یک نقطه از شاخه متصل هستند. در انتهای شاخه‌های این درختچه گل‌آذین آن قرار دارد که گل‌های کوچک جام‌دار درون آن، سفید مایل به بنفش هستند. قسمت قابل استفاده‌ی درختچه‌ی به‌لیمو برگ‌های آن است که در اواخر تابستان جمع‌آوری و خشک می‌شود و از پودر آن که به رنگ سبز مات است و طعمی تند و کمی تلخ دارد دم‌نوشی تهیه می‌شود که بسیار طرفدار دارد. این دمنوش که بوی ملایم و مطبوعی دارد، آرام‌بخش و تسکین‌دهنده‌ی اعصاب است و استرس و بی‌خوابی را درمان می‌کند. مصرف این نوشیدنی گیاهی سردردهای میگرنی را تسکین می‌دهد، سرگیجه را رفع می‌کند و درجه حرارت بدن را کاهش می‌دهد. ضد نفخ است دردهای شکمی را تسکین می‌دهد، معده را تقویت می‌کند و در درمان سرماخوردگی و سرفه مؤثر است. افرادی که به تپش قلب مبتلا هستند حتما این دم‌نوش را در رژیم غذایی خود قرار دهند.

رازک

گیاهی بالارونده است که ریشه‌ای عمیق و منشعب دارد و اندام هوایی‌اش در پایه‌های نر و ماده متفاوت هستند. برگ‌هایش دندانه‌دار و مرکب از سه تا پنج لوپ نامساوی هستند که به صورت متقابل به شاخه‌ها متصل شده‌اند. گل‌های رازک در پایه‌های نر به صورت خوشه‌ای از کنار برگ‌ها می‌رویند و در پایه‌های ماده گل‌آذین‌های مخروطی شکلی هستند که قاعده‌ی بیضی دارند و رنگشان سفید مایل به طلایی است. قسمت مورد استفاده‌ی رازک همین گل‌های ماده‌ی آن هستند که طعمی تلخ و عطر کمی دارند و از عصاره‌ی آن‌ها به عنوان طعم‌دهنده در صنایع غذایی استفاده می‌شود. گل رازک طبع سرد دارد، مقوی اعصاب و آرام‌بخش است، بی‌خوابی را درمان می‌کند و اشتها را افزایش می‌دهد. تاثیر این گیاه دارویی بر معده، روده و کبد فوق‌العاده است، معده را تقویت می‌کند، درمان‌کننده‌ی زخم معده است، انقباضات روده‌ای را رفع می‌کند و در درمان بیماری‌های کبد بسیار موثر است. گل رازک به عنوان ضدعفونی‌ کننده‌ای قوی شناخته می‌شود، خواص ضد میکروبی ویژه‌ای دارد و در درمان سل، التهاب و ورم مثانه و نقرس مفید است. عصاره ی رازک ادرارآور است و یبوست را درمان می‌کند.

علف سرفه

گیاهی از خانواده‌ی گل ستاره‌ای‌ها است که با توجه به خواص دارویی‌اش به آن علف سرفه گفته می‌شود؛ اما بیشتر با نام «پای خر» شناخته می‌شود. در آغاز فصل بهار و قبل از پیدایش برگ‌ها، ساقه‌های کوچکی از این گیاه رشد می‌کنند که هر یک از آن‌ها به گل منفردی با رنگ زرد منتهی می‌شود. برگ‌های این گیاه، شبیه قلب و پهن هستند، کرک‌های ظریفی دارند و به وسیله‌ی دم‌برگ مستقیما از ریشه جدا می‌شوند. این گیاه ریشه‌ی ضخیم و گوشت‌داری دارد که به رنگ سفید مایل به قهوه‌ای است. برگ‌های جوان و گل‌های زردرنگ علف سرفه که طبعشان گرم و خشک است خواص دارویی دارند و به صورت خشک شده استفاده می‌شوند. البته گل‌ها خواص بیشتری دارند و برای حفظ کیفیت دارویی آن‌ها باید در سایه خشک شوند. بیشترین خواص دارویی علف سرفه مربوط به دستگاه تنفسی است. انواع سرفه را درمان می‌کند، ضدعفونی کننده‌ی مجاری تنفسی است، التهابات دستگاه تنفسی را برطرف می‌کند و در مداوای بسیاری از بیماری‌های مربوط به این اعضا کاربرد دارد. این گیاه خلط‌آور است و سینه را نرم می‌کند و برای رفع سکسکه مفید است. علف سرفه ضدحساسیت است و آبریزش بینی ناشی از حساسیت را قطع می‌کند. استعمال خارجی این گیاه، ورم‌ها را درمان می‌کند و در ترسیم بافت‌های آسیب دیده‌ی پوست در جراحات و زخم‌ها سودمند است.

علف هفت بند

این گیاه که با نام دم اسبی نیز شناخته می‌شود ویژه‌ی مناطق مرطوب است. علف هفت بند از گیاهان بی گل نهان‌زا و آونددار است. ساقه‌ی زیرزمینی آن که افقی و بندبند است و طول زیادی دارد، در نهایت به ریشه‌ی گیاه ختم می‌شود. اندام هوایی این گیاه در پایه‌های نر و ماده متفاوت هستند. ساقه‌های بارور آن نازک و قرمز هستند و اوایل بهار ظاهر می‌شوند. این ساقه‌های قرمز بسیار مقاوم هستند و از آن‌ها مانند برس برای پاک کردن ظروف فلزی استفاده می‌شود. ساقه‌های نازای این گیاه، ضخیم‌تر و سبز هستند. همین ساقه‌های نازا قسمت قابل استفاده‌ی علف هفت بند هستند که طبعشان کمی سرد و خشک است و مصرف دارویی دارند. این گیاه دارویی ادرارآور است، سنگ کلیه را دفع می‌کند و درمان‌ کننده‌ی بیماری‌های کلیوی است. در درمان بیماری‌های مجاری ادرار، عفونت مثانه و بواسیر کاربرد دارد و ورم پروستات را رفع می‌کند. علف هفت بند خونریزی را در اعضای مختلف بدن قطع می‌کند در مداوای سوء‌هاضمه مفید است و بیماری سل را درمان می‌کند. استعمال خارجی این گیاه در درمان ورم‌های گرم مفاصل، التیام جراحات سخت و ضرب خوردگی‌ها و بهبود زخم‌های واریس مفید است و باعث تقویت ناخن‌ها می‌شود. شست‌و‌شوی چشم با محلول عصاره‌ی هفت بند، درمان کننده‌ی التهاب چشم است.

کیسه‌ی کشیش

این گیاه، ساقه‌ای افراشته با کرک‌های پراکنده دارد که بلندی آن از ۵۰ سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند و به ریشه‌ای دوکی شکل ختم می‌شود. برگ‌های این گیاه در قسمت قاعده‌ی ساقه‌اش کشیده و دندانه‌دار هستند، شکاف‌های عمیقی دارند و دمبرگ نسبتا بلندی آن‌ها را به قاعده‌ی گیاه متصل کرده است. معمولا اولین برگی که رشد می‌کند برگی پهن، قاشقی ‌شکل و بدون دندانه است. برگ‌های قسمت فوقانی ساقه، بیضی شکل، کوچک و بدون شکاف هستند و دم‌برگ بسیار کوتاهی دارند.

هر کدام از گل‌های کوچک و سفیدرنگ این گیاه، چهار گلبرگ دارند و به شکل گل‌آذین خوشه‌ای در انتهای ساقه‌ها قرار گرفته‌اند. میوه‌اش که با نام خورجینک شناخته می‌شود قلبی شکل و کوچک است و داخلش دانه‌های ریز و قهوه‌ای رنگ دارد. سرشاخه‌های شکوفه‌دار گیاه کیسه‌ی کشیش خواص دارویی دارند و به شکل خشک شده استفاده می‌شوند. این گیاه دارویی اثر معجزه‌آسایی در قطع خونریزی‌های داخلی دارد و برای زنانی که از خونریزی‌های شدید دوره‌ی قاعدگی رنج می‌برند بهترین گزینه‌ی درمانی است. کیسه‌ی کشیش درمان کننده‌ی ناراحتی‌های عصبی مانند صرع است، مجاری ادرار را ضدعفونی می‌کند، اسهال را مداوا می‌کند و در درمان التهاب مثانه مفید است.

گل راعی

این گیاه که با نام گل شهناز شناخته می‌شود شاخه‌هایی جفتی و متقابل دارد که ارتفاعشان تا یک متر هم می‌رسد. برگ‌هایش بیضی شکل و کشیده هستند، در سطح زیرین رنگی روشن‌تر دارند، فاقد دم‌برگ هستند و به صورت متقابل به شاخه‌ها متصل شده‌اند. گل‌های زرد و درخشان این گیاه به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه‌ها قرار دارند و با توجه به پرچم‌های بیرون زده و گلبرگ‌های پنجگانه، شناسایی آن‌ها کار دشواری نیست.

سرشاخه‌های گلدار گل راعی خواص دارویی دارند و طبعشان گرم و خشک است. گل راعی آرام‌بخش و ضدافسردگی است و اشتها را حتی در کودکان افزایش می‌دهد، کرم‌های روده و معده را از بین می‌برد، مننژیت را درمان می‌کند، درد سیاتیک را تسکین می‌دهد و مصرف آن در دوره‌ی قاعدگی برای تسکین دردها توصیه می‌شود. تحقیقات جدید پزشکی نشان می‌دهد که گل راعی خاصیت ضدویروسی ویژه‌ای دارد که در کنترل و مهار بیماری ایدز مؤثر است. مصرف این گیاه دارویی در مبتلایان به ایدز می‌تواند فعالیت سیستم دفاعی بدنشان را افزایش دهد. استعمال خارجی گل راعی در درمان کزاز و التیام پوست در زخم‌ها و سوختگی‌ها مفید است.

گل ماهور

این گیاه که به دلیل شباهت زیاد برگ‌هایش به گوش خرگوش، خرگوشک نیز نامیده می‌شود. ساقه‌های بلندی دارد که ارتفاعشان تا دو متر هم می‌رسد و سطح آن‌ها با کرک‌های پنبه‌ای پوشیده شده است. برگ‌های نسبتا بزرگ بیضی شکل و نوک تیز این گیاه در قاعده‌ی ساقه‌اش دم‌برگ‌های بلند دارند و در طول ساقه‌اش فاقد دم‌برگ هستند. گل‌های این گیاه که زرد روشن هستند، به صورت مجتمع با تعداد فراوان در امتداد ساقه‌ها قرار گرفته‌اند. این گل‌ها شب‌ها باز می‌شوند و با نزدیک شدن به میانه‌ی روز به تدریج بسته می‌شوند.

گل‌های گل ماهور قدیمی‌ترین داروی درمان مشکلات دستگاه تنفسی هستند. اثر درمانی این گل‌های دارویی در درمان بیماری‌هایی مانند آسم، برونشیت و ذات‌الریه بی‌نظیر است و برای رفع التهاب گلو تسکین گلودرد و مداوای سرفه‌های مزمن یکی از بهترین داروها همین گل راعی است. مصرف این گیاه دارویی برای مقابله با انگل‌ها، درمان بواسیر و عفونت مثانه و مداوای اسهال توصیه می‌شود. ناراحتی‌های عصبی مانند اضطراب در اشخاص مختلف به شکل‌های متفاوت تأثیر می‌گذارد. در برخی افراد به شکل اختلالات ضربان قلب بروز می‌کند و در عده‌ای دیگر با ناراحتی‌های دستگاه گوارش به ویژه معده همراه است. گل راعی آرام‌بخش است و در تسکین این حالت‌های عصبی مفید است.

مریم گلی

ساقه‌های جوان این گیاه معمولا ارتفاعشان بیش از ۵۰ سانتی‌متر است، به رنگ سبز تیره هستند و با کرک‌های انبوه خاکستری رنگ پوشیده شده‌اند. با افزایش عمر گیاه، ساقه‌ها چوبی و قهوه‌ای رنگ می‌شوند. برگ‌های بلند و نیزه‌ای شکل این گیاه در هر دو سطح خود کرک‌های ظریفی دارند و هرچه به قسمت فوقانی گیاه نزدیک‌تر می‌شوند از طول دم‌برگشان کاسته می‌شود. گل‌های مریم گلی به رنگ‌های بنفش، صورتی و سفید دیده می‌شوند و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه‌ها و روی چرخه‌های مخصوص قرار گرفته‌اند. روی هریک از این چرخه‌ها ۵ تا ۸ گل وجود دارد. میوه‌ی این گیاه شبیه به فندق است و رنگ قهوه‌ای روشن دارد. خواص دارویی گیاه مریم گلی مربوط به برگ‌های آن است که پس از خشک کردن به عنوان ادویه استفاده می‌شود. مصرف این ادویه به هضم غذا کمک می‌کند و نفخ را از بین می‌برد.

این برگ‌های تقویت کننده و نیروزا برای پیشگیری از ابتلا به آلزایمر و تقویت حافظه مفید هستند و ضعف‌های کهنسالی را برطرف می‌کنند، قندخون را به سرعت کاهش می‌دهند، از انعقاد خون جلوگیری می‌کنند و به عنوان ضدعفونی کننده در شست‌وشوی دهان کاربرد دارند. مریم گلی گلودرد را تسکین می‌دهد، التهاب‌های دستگاه تنفسی را درمان می‌کند و تعریق بیش از حد را کاهش می‌دهد.