مرکز فرهنگی ژان ماری تجیبائو در نزدیکی فرانسه، معماری هم ساز با محیط

مجموعه فرهنگیjean marie tjibaouدر اقیانوس شمالی در شبه‌جزیرهnewcaledoniaیک مستعمره فرانسه و پایتخت نومایا قرار گرفته است. این مجموعه برخواسته از توجه به گیاهان بومی و کلبه‌هایی که به‌وسیله مردم بومی کاناک ساخته شده بود، توسطمعمار ایتالیایی رنزو پیانودر سال ۱۹۹۳ طراحی شده است و به‌عنوان تجلیل از فرهنگ مردم کاناک و از یاد بردن خاطره استعمار فرانسه ساخته شد.

مرکز فرهنگی تی جی بائو به‌عنوان یکی از آثار برجسته معماری معاصر از هر جهت قابل‌توجه است؛ توجه به سایت و هماهنگی با محیط اطراف، توجه به بارهای زیست محیطی، پروسه طراحی، پرورش کانسپت و البته خود کانسپت و در آخر کیفیت و جزئیات دقیق اجرا.

جزایر کالدونیای جدید به وسعت ۱۸۵۷۵ کیلومتر مربع وجمعیتی حدود ۲۱۶۰۰۰ نفر در آب‌های غربی اقیانوس آرام و در ۱۵۰۰ کیلومتری کرانه‌های خاوری استرالیا جای دارند. مرکز آن نومه-آ است. این جزایر، آتشفشانی و کمابیش کوهستانی هستند. کاشف انگلیسی در سال ۱۷۷۴ آن را به‌علت شباهتش با مناظر کالدونیا در اسکاتلند، «کالدونیای جدید» نامید.

اقلیم آن گرم و مرطوب و پرباران و خاک آن مناسب کشاورزی است. جزایر کالدونیای پوشش گیاهی انبوهی دارند و معدن نیکل آن قابل‌توجه است و به‌دلیل داشتن معادن زیاد مورد استعمار فرانسه قرار گرفته است. مردم آن ملانزی تبار و ۲٫۷ درصد مسلمان هستند.

ساخت مرکزی برای بیان فرهنگ کاناک تصمیمی بود که دولت فرانسه در طی کنفرانس صلح پس از شورش‌های سال ۱۹۸۴ و ۱۹۸۸ در کالدونیای جدید اتخاذ کرد. این مجموعه که سایت عظیمی را به خود اختصاص داده است به jeam marie tjibaou، رهبر سیاسی مردم کاناک که در جنگ برای استقلال داخلی نیو کالدونیا در سال ۱۹۸۹ کشته شد، اهدا شده است و به همین اسم نام‌گذاری شده است. در مسابقه‌ای بین‌المللی طرح آقای پیانو به‌عنوان طرح برگزیده انتخاب می‌شود.

ایده این بود که به‌جای ایجاد یک بازسازی تاریخی یا یک دهکده تکراری ساده با منعکس کردن فرهنگ بومی و سمبل‌های قدیمی که به هر حال هرکدام زمانی خیلی بیشتر زنده بودند به توسعه فرهنگ کاناک بپردازند و به تاریخ محیط و باورهای کاناک احترام بگذارند.

مجموعه فرهنگی تجیبائو از منحنی‌های قفس مانند، از چوب درختان کاج و صنوبر ساخته شده است. مرکز فرهنگی برای نمایش دادن و فعالیت‌های مختلف روزمره در صدد تامین فضاهایی بر طبق فرهنگ مردم کاناک طراحی شده، ریشه‌های فرهنگ آن‌ها را حفظ کرده و در طراحی ساختمان، از باورها و اعتقادات فرهنگی مردم کاناک و همچنین چشم‌انداز زیبای شبه‌جزیره الهام گرفته شده است.

در کل آب و هوا در نیو کالدونیا به‌طور قابل‌توجهی گرم و مرطوب است، بنابراین یکی از ملاحظات اصلی برای مجموعه، به وجود آوردن یک سیستم خنک‌کننده انفعالی کارا و موثر است. سیستم تهویه‌ی انفعالی یکی از روش‌های اصلی خنک کردن و تهویه در مجموعه تجیبائو است.

مجموعه از ۱۰ خانه انتزاعی چوبی با سایزها و عملکردهای متفاوت تشکیل شده است که رنزو پیانو برای آن‌ها عنوان case را پیشنهاد کرده است. این case‌ها به‌منظور تجلیل و یادآوری فرهنگ بومی مردم کاناک ساخته شده‌اند و در یک انهنای ملایم در طول شبه‌جزیره به‌منظور تهویه‌ی بهینه و حداکثر روی یک تپه جای گرفته‌اند، جایی که بیشترین باد است. نما به سوی باد غالب جنوب است.

در این مجموعه از المان‌های طبیعی مشخص از قبیل باد، نور، آب و پوشش گیاهی استفاده شده است. به‌طور کلی می‌توان گفت، مرکز فرهنگی ژان ماری تجیبائو، با طبیعت مانوس است و مطابق با اصول معماری پایدار و طراحی اکولوژیک که طبیعت را به‌عنوان تاثیرگذارترین الگو در طراحی می‌داند، ساخته شده است.

سایت تماشایی پروژه «مرکز فرهنگی ژان ماری تجیبائو» در مکانی میان دریا و مرداب واقع شده که دارای پس‌زمینه‌ای کوهستانی است. رنزو پیانو می‌گوید:

زیبایی پوشش گیاهی و توپوگرافی خاص جزیره دورافتاده «نیوکالدونیا» در کرانه‌های خاوری استرالیا، منبع اصلی الهام من در طرح پروژه بوده است.

این مرکز ۱۰ قسمتی از چوب درختان صنوبر ساخته شده و در هیاتی مشابه کلبه‌های بومی منطقه است که شاخصه اصلی این مجتمع است. توده ساختمان به ۳ بخش مختلف تقسیم می‌شود که ۲ بخش آن شامل سه برج و بخش دیگر از ۴ برج تشکیل شده است. حد فاصل بخش‌های ذکر شده که به تعبیری کیفیت فضایی مشابه دهکده‌های نیوکالدونیا دارند، باغ‌هایی سرسبز است. سه حوزه تعریف شده در امتداد راهرویی با طول ۲۳۰ متر قرار دارند که ساختمان‌های مجموعه با ارتفاع متفاوت به موازات آن و بدون تقارن و نظمی خاص جانمایی شده‌اند.

کاربری‌های دیگری نیز در این مرکز وجود دارد، فضاهایی مانند کتابخانه، سالن سمعی بصری، کافه تریا، نمایشگاه سالن اجتماعات، سالن رقص، آمفی تئاتر و موزه در مجتمع تعریف شده‌اند.

هر چند که عمده فضاهای مجتمع در سطح زمین گسترده شده‌اند اما این فضاها به‌خوبی با برج‌های عمودی در ارتباط هستند. سازه برج‌ها ترکیبی است از عناصر عمودی از جنس چوب درخت صنوبر و بادبندهای خمیده فولادی. این ترکیب خاصیتی ارتجاعی به بنا می‌دهد که با توجه به اقلیم منطقه و طوفان‌های شدید از نکات مثبت در طراحی سازه به شمار می‌رود.

در واقع شاهکار پیانو نمودی از سنت این قوم در ساختمان‌سازی است و از آن‌جایی که امروزه معماری بومی و سنتی رفته‌رفته به فراموشی سپرده می‌شود، اثر وی با تکنولوژی روز بخشی از سنت و فرهنگ آنان را به نسل‌های بعدی منتقل خواهد کرد.

پروژه ژان ماری با طبیعت مانوس است؛ یعنی بدون حضور نور خورشید که لطافت ساختارهای چوبی را باز می‌تاباند، بدون صنوبر بلند و ستون مانند که معیاری برای ارتفاع پوسته‌های وسیع ساختمان محسوب می‌شود و بدون بادی که از میان این عناصر می‌وزد و انعطاف‌پذیری و استحکام چوب را یادآوری می‌کند، شناخت و درک کامل مکان و فضای خلق شده در این پروژه، غیرممکن می‌شود.

کار با معماری سنتی دشوارتر از کار با معماری تاریخی است. معماری سنتی و بومی نفی تک ساختمان به‌منزله مونومان است. در پروژه مرکز فرهنگی تجیبائو که قرار بود سمبل استقلال قوم کاناک باشد، طبیعتا رجوع به سنت بومی پیش‌نیاز مهمی بود.

معماری این قوم به کلبه‌های چوبی-پوشالی منحصر می‌شود و این خود محدودیتی بزرگ از نظر انتخاب الگویی برای تعبیر است. محدودیت دیگر بی‌دوام بودن این کلبه‌ها است. معماری بومی کاناک از طریق تداوم یک شیوه ساختمان‌سازی مشخص حفظ می‌شود.

پاسخ پیانو به این مسئله نوعی معماری است که در آن تک بنا عرض اندام نمی‌کند. تصویر مجموعه از دور یک نشان بارز محیطی است که مکمل و متمایزکننده منظره ساحل از دوردست است. این تصویر از ده سازه کلبه مانند در ابعاد مختلف به وجود آمده است. کل مرکز از سه بخش به وجود آمده است که هر بخش به مثابه یک دهکده بومی و مستقل است. سازماندهی پلان این بخش‌ها و فضاهای مدور آن‌ها نیز تداعی‌کننده دهکده‌های اقوام کاناک است. روش ساختن سازه‌های کلبه‌مانند و مصالح به کار رفته در آن‌ها نیز از این فرهنگ الهام گرفته شده‌اند.

بین کشور فرانسه و همسایه بر سر مالکیت این جزیره اختلاف به وجود آمد و سرانجام این جزیره به فرانسه تعلق یافت. رئیس‌جمهوری فرانسه به‌منظور نشان دادن اینکه این جزیره اصالتا به فرانسه تعلق دارد تصمیم گرفت یک مجموعه فرهنگی احداث کند تا آداب و رسوم مردم بومی آنجا را که معروف به کاناک بودند به تمام جهان نشان بدهد. محل قرارگیری پروژه را تاج جزیره انتخاب کردند و در اختیار آقای پیانو دادند.

از ویژگی‌های این سایت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- در یک طرف آب آرام و مطابق آن باد مطلوب و ملایم و در طرف دیگر آب خروشان را داریم که باد غالب را تولید می‌کند.

- وجود پوشش گیاهی که سازگار با بناهای جزیره است.

- وجود خانه‌های کاناکی با مصالح بومی.

- نماها

طرح پروژه از تپوگرافی منطقه استفاده کرده است و در طول یک ستون فقرات امتداد می‌یابد که تیغه تاج شبه‌جزیره را دنبال می‌کند. جاده سبب انسجام مجموعه می‌شود. بناها در دو طرف در سه گروه ساختمان قرار دارند، بی‌آنکه تقارن خاصی داشته باشند. باغ‌هایی آن‌ها را از هم جدا می‌کند.

ابنیه سنتی، گذشته از معانی سمبولیک، عملکردهای مشخص، آئینی و اقلیمی نیز دارند. یکی از دهکده‌های مجموعه تجیبائو به نمایش‌های محلی و رقص، دهکده دوم به فضای نمایشگاهی و سومی به دفاتر اداری اختصاص دارند. در طرح پیانو به این عملکردها و روابط بین آن‌ها توجه شده است.

به این ترتیب سه دهکده ایجاد شده است که هرکدام جزیره‌ای است با کارکرد معین، با فضاهایی برای نمایش فرهنگ سنتی و معاصر کاناک.

یکی از جلوه‌های اصلی این مجموعه، قدرت اجرایی به کار رفته از نظر صنعت‌گری برای ساخت آن‌ها است که ریشه در تمدن و فرهنگ منطقه دارد.

فرم سازه‌ای منتخب رنزو پیانو به‌خوبی قادر است با الگوها و شکل‌های تکیه‌گاه‌ها، بادبندها و سایر عناصر سازه‌ای تلفیق شود. سازه این ساختمان‌ها دو لایه است و خلا بین دو جداره، ابزاری ارزشمند برای خنک کردن و تهویه‌ی فضای داخلی محسوب می‌شود.

شبکه‌ای تنیده با بافتی ظریف، پوسته خارجی ساختمان‌ها را تشکیل می‌دهد و با ارتعاش‌هایی متغییر که در قسمت‌های مختلف متفاوت است. این پوسته خارجی ساختمان را پویاتر می‌کند.

نتایج به‌دست آمده‌ی فوق‌العاده قبل از ساعت این مجموعه، نشان‌دهنده‌ی پاسخ مثبت پیانو است برای به نمایش گذاشتن فرهنگ کاناک که در تمام منطقه‌ی نیوکالدونیا غالب است و نشان‌دهنده نیاز و علاقه شدید او به باز‌ اندیشی و برانگیختن فرهنگ انسانی به‌طور پیوسته و به‌شکل‌های مختلف است.

همچنین این پروژه بیان کننده بینشی عمیق نسبت به امکانات و توانایی‌های معماری معاصر و چگونگی ترکیب آن با جزئیات و ریزه‌کاری های تمدن و فرهنگ بومی منطقه است. همچنین این پروژه قادر است علاوه بر تفکری گم شده در زمان، باز زنده‌سازی اندیشه‌های کهن یک قوم برای ایجاد رابطه با محیط طبیعی اطرافش را نیز به‌خوبی به تصویر بکشاند.

این بناها نه فقط تقلید صرف از صندوقچه های سنتی کاناک نیستند (نامی که به مسکن محلی داده شده) بلکه شکل خاص خودرا از روش ساختی اقتباس کرده‌اند که خاص منطقه اقیانوس‌آرام است ودر آن از تهویه طبیعی استفاده می‌شود. بنابراین این بنا یکی از نمونه های معماری پایدار نیز محسوب می‌شود.

مسئله اقلیم که به‌طور موازی با تحقیق درمورد ساختمان‌های سنتی و انجام آزمایش‌های پیشرفته بر ماکت‌هایی در ابعاد مختلف وخصوصاً آزمون تونل باد دنبال می‌شد مبنای این قرارداده شد: که از باد برای کنترل دمای دیوار دو جداره بیرونی و نیز تهویه طبیعی فضای داخل استفاده شود.

کمتر طراحی توانسته است به‌طور هم‌زمان به معماری و مسائل توسعه پایدار توجه کند. تهویه از طریق وارد کردن جریان هوای خنک در بخش فوقانی بنا انجام می‌شود. صندوقچه‌ها طوری طراحی شده‌اند تا بادهایی راکه تقریبا همیشه از یک جهت می‌وزند دریافت کنند و پیوسته دمای داخلی را طوری کاهش دهند که هوای گرم مدام تخلیه شود. بدیهی است که این سازه‌ها طوری طراحی شده‌اند که در برابر هر رخداد اقلیمی، به‌ویژه طوفان‌های گرمسیری تاب آورند.

بناهای کوچک‌تر رابطه‌ای نزدیک بامحیط طبیعی دوروبر خود ایجاد می‌کنند. اهمیت دادن به چشم‌انداز در کالدونیای جدید هنری است که پیوندی عمیق با فرهنگ کاناک دارد.

فضاهای طبیعی بین صندوقچه‌ها واطراف آن‌ها دقیقا به همان شیوه‌ای احیا و حفظ می‌شود که مردمان ملانزیائی به‌طور سنتی درحفاظت از محیط طبیعی خود به کار می‌برند. دراین روش مدرنیته، طبیعت و سنت باهم آشتی می‌کنند.

بحث رسیدن به تعادل کمی از این کمی از آن نیست، بلکه هر بار یافتن راهی است که به اثری ختم می‌شود. پیانو یکی از معماران انگشت شماری است که از عهده این کاربرآمده و به همین جهت است که از بی‌سبک بودن سبکی جدید به وجودآورده است. آنچه آثار وی راپیوند می‌دهد سبک و فرایند تولید فرم نیست. اینها عوامل روبنایی و متغیرهای معماری‌اند که امروزه در بسیاری ازموارد ثابت فرض می‌شوند.

در کارهای پیانو اصول ازلی معماری از قبیل توجه به طبیعت (به مثابه محیط طبیعی که پروژه در آن قرارمی گیرد، الهام از فرم‌های طبیعت، به کارگیری عناصر طبیعی نظیر گیاهان، آب و نور و استفاده ازمصالح طبیعی نظیر چوب وسنگ) توجه به سایت و رابطه انسان بامعماری و... بسیار مشهود است.

خلاقیت برای پیانو بدون قواعد معنی ندارد. تنها زمانی که قواعد به غلظت کافی برسد ایده پروژه خلق می‌شود. پیانو به‌ندرت چیزی را می‌سازد که از قبل می‌داند. اوبه دنبال ایده‌های ناشناخته‌ای برای پروژه‌های جدید خود می‌گردد. پیانو در دفتر کارش که نام آن کارگاه معماری است باساختن صدها ماکت درمقیاس‌های مختلف وحتی اجزای بنا در مقیاس واقعی و آزمایش‌های مختلف نوری،صوتی وتونل باد مشخصات پروژه راکشف می‌کند. بسیاری ازکارهای او به‌لحاظ فرم وجزئیات دارای آن‌چنان دقت وکمالی‌اند که گویی از تحول تدریجی سنت ساختمان‌سازی برآمده‌اند.

پیانو همواره از راه حلهای کاملا اصیل و تکنولوژی و مصالح بسیار متنوع برای یافتن پاسخی مناسب برای مفروضات پروژه استفاده کرده است. برای او هدف نور است نه نوع خاصی از پنجره، هدف سبکی است نه نوع خاصی ازسازه. او در وجود خود هر سه شخصیت مخترع، هنرمند و صنعت‌گر را جمع کرده است. او از هرگونه راه‌حل ازقبل موجود پرهیز می‌کند. حساسیت او به بحث فضا و مکان و معنی عمیق کاربری‌ها با لوئی کان،که پیانو دردهه ۶۰ مدتی در دفترش کار کرده است، قابل قیاس است.