فانوس دریایی چیست؟ با نگهبانان سواحل آشنا شوید

فاطمه عاطفی
فاطمه عاطفی دوشنبه، ۲۴ دی ۱۴۰۳ ساعت ۱۴:۰۶
فانوس دریایی چیست؟ با نگهبانان سواحل آشنا شوید

فانوس دریایی برج‌ بلندی است که در سواحل و جزایر بنا می‌شود و به کمک چراغ پرنور و گردانی که دارد، راهنمای شناورها و هواپیماها در شب و شرایط جوی نامساعد است.

فانوس‌های دریایی نه‌تنها نمادی از تاریخ و فرهنگ دریانوردی به حساب می‌آیند که در مسیریابی و راهنمایی ناوبران دریایی و هوایی نقش مهم و موثری ایفا می‌کنند. آن‌ها با ساطع کردن نور از سیستم نورانی کار گذاشته شده در مرتفع‌ترین نقطه برج، هشدار یا نوید رسیدن به خشکی می‌دهند. امروزه پیشرفت‌های چشمگیر علم دریانوردی، ارزش ابزاری این برج‌ها را کم کرده و لیزر، سیستم‌های پیمایش الکترونیکی، مسیریاب‌های ماهواره‌ای و... جای آن‌ها را گرفته است؛ اما اهمیت‌شان به‌عنوان نوری در تاریکی همواره باقی خواهد ماند.

با فانوس‌های دریایی آشنا شوید:

فانوس دریایی چیست؟

فانوس‌های دریایی نورافکن‌ها و سازه‌های مرتفعی هستند که در امتداد خطوط ساحلی و مناطق خطرناک اقیانوس‌ها و خلیج‌ها احداث می‌شوند تا ملوانان، قایق‌رانان و لنج‌های عظیم‌الجثه را در پهلو گرفتن یا ممانعت از برخورد با صخره‌های نزدیک به ساحل راهنمایی کنند. این سازه‌های بلند معمولا استوانه‌ای شکل‌اند و از نورافکن‌های بسیار قوی و رنگ‌ها و الگوهای خاصی ساخته می‌شوند تا از فاصله خیلی دور قابل شناسایی و تمییز از سایر بناها باشند. نام دیگر فانوس دریایی، چراغ دریایی است؛ اما اغلب با همان عبارت «فانوس دریایی» شهرت دارد. 

برخی از فانوس‌های دریایی به‌صورت راه‌راه‌های افقی سیاه و سفید و قرمز رنگ‌آمیزی می‌شوند و روی بدنه برخی‌ها دایره یا لوزی‌ کشیده می‌شود تا در تاریکی شب و روشنایی روز در دیدرس باشند و دیدبانان کشتی به‌راحتی محل قرار گرفتن نورافکن و فاصله آن‌ با شناورشان را تشخیص دهند. همچنین بدنه و ورودی فانوس‌های دریایی به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که آب دریا به هنگام جزر و مد به داخلشان نفوذ نکند و موجب فرسایش آنان نشود.

فانوس دریایی ملوان قرمز در نروژ؛ منبع عکس: ویکی‌ مدیا؛ عکاس: Gordon Leggett

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Gordon Leggett

فانوس دریایی چگونه کار می‌کند؟

با اینکه برخی از فانوس‌های دریایی صدای هشداردهنده‌ای هم دارند که در شرایط و موقعیت‌های خاص به کار می‌رود، سازوکار اصلی آنان به کمک نور منعکس‌شده‌ای است که هشداری قابل‌مشاهده‌ می‌فرستد تا کشتی‌ها از حضور خشکی‌های نهفته در زیر اقیانوس، سنگ، صخره، تپه‌های مرجانی و... که در حالت جزر و مد قابل رویت نیست، مطلع شوند.

ارتفاع فانوس‌های دریایی با توجه به شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های محل احداث تعیین می‌شود؛ اما به‌طور کلی معماران و مهندسان این سازه‌ها، از علم مثلثات برای تعیین ارتفاع استفاده می‌کنند. آنان بلندای فانوس دریایی را بر حسب فوت اندازه می‌گیرند و با تبدیل واحد، فاصله دقیق آن در رابطه با افق دید را به‌دست می‌آورند و سپس آن را به مایل دریایی محاسبه می‌کنند.

در بالاترین نقطه برج‌های دریایی اتاق ویژه‌ای قرار دارد که دورتادور آن پنجره‌های شیشه‌ای و در وسط آن نور مکانیزه بسیار قوی و گردانی تعبیه شده است. این سازه‌ها همچنین مجهز به اتاق سوخت، اتاق علامت‌دهی ساحلی، محل استقرار قایق‌های امداد و نجات، تعمیرات‌خانه، انبار تجهیزات و اتاق ویژه محل اقامت نگهبان نیز هستند.

فانوس دریایی پورتلند ایالات متحده آمریکا

فانوس دریایی پورتلند؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Rapidfire

نورافکن‌های دریایی بر اساس اصل انعکاس نور عمودی روی یک سطح افقی عمل می‌کنند. بر این سطح افق، لنزهای غول‌پیکری به نام «فرنل» (Fresnel Lens) چسبیده‌اند و پرتو نوری بسیار قوی را حتی در شرایط جوی مه‌آلود و طوفانی منعکس می‌کنند. اگر برج‌های دریایی در ساحل بنا شده باشند، لنزها قابلیت تغییر موقعیت ۱۸۰ درجه‌ای دارند؛ اما اگر این ساختمان‌ها روی صخره‌ای در وسط دریا بنا شده باشند، لنزها هم‌جهت عقرب‌های ساعت مدام در حال چرخش ۳۶۰ درجه‌ای هستند.

در زمان‌های قدیم لنزها باید هر دو ساعت یک بار کوک می‌شدند تا به‌صورت ساعتگرد بچرخند. همچنین از جیوه مایع برای جلوگیری از اصطکاک در پایه آن‌ها استفاده می‌شد؛ اما امروزه فانوس‌ها از غروب آفتاب شروع به کار می‌کنند و در سپیده‌دم صبح به‌طور خودکار، خاموش می‌شوند.

تاریخچه فانوس دریایی

اولین چراغ‌های دریایی با روشن کردن آتش‌های بزرگ روی کوه‌های امتداد ساحل ایجاد شدند. پس از آن برج‌های سنگی در تپه‌ها و سواحل ساخته شدند تا آتش در ارتفاع بیشتری روشن شود و دید بهتری در اختیار دریانوردان قرار دهد. مدتی بعد، این برج‌های سنگی به زنگ‌ها و ناقوس‌های بزرگی مجهز شدند که با جریان باد به صدا در می‌آمد و ناوبران را از رسیدن به خشکی، مطلع می‌ساخت. 

قبل از اختراع لامپ، منبع روشنایی فانوس دریایی در شب، چوب یا زغال‌سنگ بود. سپس نوبت به لامپ‌ها رسید. تا قرن ۱۹ لامپ‌ها با سوخت‌هایی نظیر روغن کلزا، روغن نهنگ، چربی خوک‌ها، چربی فک‌های دریایی و نفت سفید روشن می‌ماندند؛ اما از قرن ۱۹ تا ۲۰ میلادی، گاز استیلن جایگزین آنان شد و در نهایت هم رواج الکتریسیته و لامپ‌های برقی، شدت و مدت روشنایی فانوس‌های دریایی را متحول کرد.

فانوس دریایی در شب با کهکشان راه شیری؛ منبع عکس: آنسپلش؛ عکاس: Robert Wiedemann

منبع عکس: unsplash عکاس: Robert Wiedemann

از گذشته تاکنون فانوس‌های دریایی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در برابر شوری آب دریا، جزر و مد، موج‌های غول‌آسا، طوفان‌های دریایی، بادهای شدید و... از خطر فرسایش، پوسیدگی و شکستن جان سالم به در برند؛ اما با گذشت سال‌ها طراحی این مناره‌های دریایی تکامل یافت و در اواخر قرن ۱۸ میلادی با افزایش تجارت و بازرگانی در اقیانوس‌ها، سازه‌ها و تجهیزات دریانوردی پیشرفت کرد و فولاد و بتون جایگزین سنگ شد و بدین ترتیب در نقاط مختلف کره زمین فانوس‌های عظیم و قدرتمندی سر برآورد. امروزه با گسترش تکنولوژی در صنعت کشتی‌رانی و ناوبری، تعداد فانوس‌های دریایی جهان کمتر از ۱۵۰۰ عدد شده است و در اکثر کشورها به‌عنوان میراث فرهنگی و گردشگری در اختیار بازدید عمومی قرار گرفته‌اند.

نگهبانی از فانوس دریایی

نگهبانان چراغ‌خانه‌های دریایی نقش مهمی در ایمنی دریانوردان ایفا می‌کنند. آنان مسئول نگهداری و نظارت بر عملکرد فانوس‌ها، تعمیر آن‌ها، بررسی منبع نور، مراقبت از تجهیزات، اطمینان از ایمنی کشتی‌ها و... هستند. همچنین باید به‌طور منظم، گزارش کار کاملی از عملکرد نورافکن، شرایط آب و هوایی ساحل و امکان یا عدم امکان پهلو گرفتن یا عبور کردن شناوران را به مقامات ساحلی، ناوگان‌ها و نظامیان دریایی برسانند.

از آنجایی که زندگی در فانوس دریایی با چالش‌هایی منحصر به خود همراه است، در گذشته فانوس‌بانان به‌تنهایی در این شرایط جوی سخت و دور افتاده زندگی می‌کردند؛ اما امروزه با پیشرفت فناوری، بسیاری از فانوس‌های بنا شده در مناطق دشوار و نامناسب، به‌صورت خودکار و با کنترل از راه دور هدایت می‌شوند.

فانوس دریایی سانتا کروز؛ منبع عکس: آنپسلش؛ عکاس: Everaldo Coelho

فانوس دریایی سانتا کروز؛ منبع عکس: unsplash عکاس: Everaldo Coelho

اوایل قرن ۱۹ میلادی در آمریکا، شغل نگهبانی از فانوس دریایی زیر مجموعه مشاغل دولتی و نیروی دریایی به حساب می‌آمد و زنان نیز می‌توانستند در آن استخدام شوند. آنان باید انزوا و تنهایی را به‌همراه زندگی در طبیعت وحشی جزایر میان اقیانوس، محیط‌های خالی از سکنه، سواحل صخره‌ای و صعب‌العبور، طوفان‌های شدید، باران‌های سیل‌آسا، طغیان و حمله امواج سهمگین دریا، زلزله، سونامی و... تحمل می‌کردند.

در اکثر موارد، تهیه غذا، آب آشامیدنی، دارو و ملزومات زندگی برای نگهبانان نورافکن‌ها سخت بود و باید به منابع محلی وابسته می‌شدند یا به‌طور منظم از طریق قایق یا هلیکوپتر، ذخیره غذایی‌شان را تامین می‌کردند.

مشهورترین فانوس‌ های دریایی جهان

فانوس دریایی هرکول

«فانوس دریایی هرکول» (Hercules Lighthouse) یکی از قدیمی‌ترین فانوس‌های دریایی جهان است که قرن اول میلادی در «بندر لا کرونا» (La Coruna) اسپانیا ساخته شده است. این سازه یادگار معماران روم باستان، در ارتفاعی ۵۷ متری است و امروزه نیز به‌عنوان راه‌نمای ناوبران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فانوس دریایی هرکول اسپانیا

فانوس دریایی هرکول؛ منبع عکس: Flickr عکاس: Ignacio Ferre

فانوس دریایی چانیا

«فانوس دریایی چانیا» (Chania Lighthouse) در بندر تاریخی «کرت» (Crete) در کشور یونان قرار دارد و یکی از قدیمی‌ترین فانوس‌های دریای مدیترانه است. این فانوس نخستین بار توسط ونیزی ها در اواخر قرن ۱۶ میلادی ساخته و سال‌ها بعد توسط مصری‌ها، عثمانی‌ها و یونانی‌ها تعمیر و بازسازی شد. شهرت این سازه بابت طراحی منحصربه‌فرد و شباهتش به مناره مساجد است.

فانوس دریایی کرسنت

در حال حاضر، آمریکا بیشترین تعداد فانوس دریایی جهان را دارد و «فانوس دریایی کرسنت» (Crescent Lighthouse) در کالیفرنیا به‌عنوان گران‌ترین فانوس دریایی جهان، به این کشور تعلق دارد. با اینکه این سازه کوتاه قامت، شباهت چندانی به برج و مناره‌های دریایی ندارد، ساخت و سازش ۱۰ سال زمان برده و ۷۱۵,۰۰۰ دلار هزینه برداشته است. اکنون این بنا در فهرست ملی اماکن تاریخی ایالات متحده ثبت شده است.

فانوس دریایی شهر کرسنت

فانوس دریایی کرسنت؛ منبع عکس: Flickr عکاس: Davegriffiths

فانوس دریایی کیپ هورن

«فانوس‌ دریایی کیپ هورن» (Cape Horn Lighthouse)، در جنوب کشور شیلی و محل تلاقی اقیانوس‌ اطلس و آرام ساخته شده است و به‌عنوان یکی از خطرناک ترین فانوس دریایی جهان شناخته می‌شود. موقعیت جغرافیایی، طوفان‌های شدید، یخ‌های نهان در فصول سرد سال، امواج بزرگ و... این منطقه را به یکی از چالش‌برانگیزترین نقاط جهان برای دریانوردی تبدیل کرده‌اند. این فانوس‌ علاوه بر نوید رسیدن به خشکی، هشدار برخورد کشتی‌ها با صخره‌‌های زیر دریا را نیز به ملوانان می‌رساند. از دیرباز تاکنون در کیپ هورن کشتی‌های بسیاری غرق شده و ملوانان زیادی جان خود را از دست داده‌اند.

 فانوس دریایی جده

 «فانوس دریایی جده» (Jeddah Lighthouse) سال ۱۹۹۰ میلادی در شهر جده در کشور عربستان ساخته شده و با ۱۳۳ متر ارتفاع، لقب بلندترین فانوس دریایی جهان را از آن خود کرده است. این برج که با عنوان «نور جده» (Jeddah Light) شهرت دارد، با کارکردهایی از جمله برج رصد، برج مراقبت و کنترل و نیز فانوس دریایی مورد استفاده است.

فانوس دریایی جده؛ منبع عکس: تریپ ادوایزر؛ عکاس: نامشخص

 فانوس دریایی جده در عریستان؛ منبع عکس: tripadvisor عکاس: محمد عاطف

فانوس دریایی اسکندریه

یکی از عجایب هفتگانه جهان، «برج دریایی اسکندریه» (Lighthouse of Alexandria) در مصر است که در اوایل دهه سوم قبل از میلاد، در زمان حکومت بطلمیوس دوم بنا شد و تا سال ۲۹۷ پیش از میلاد، ساخت آن به طول انجامید. به گفته یونانی‌ها، ارتفاع این سازه ۲۷۲ متر بود و اعراب که ۱۰ قرن بعد ویرانه‌های برج را دیدند، بلندایش را ۱۶ متر عنوان کردند.

به لطف شکوه و عظمت این مناره‌ دریایی، تا سده دوازدهم بندرگاه اسکندریه در ساحل رود نیل یکی از پررونق‌ترین بنادر جهان بود و از طریق آن انواع غلات، سبزی‌ها، ادویه‌جات، فلزها، نوشیدنی‌ها و بسیاری از کالاهای ارزشمند جهان، داد و ستد می‌شد. افول این سازه در سال ۱۳۷۵ میلادی، بر اثر زلزله‌ای شدید در شهر اسکندریه بود و این رخداد چنان آن را ویران کرد که معماران آن دوران، قادر به بازسازی و مرمت مخروبه‌هایش نبودند.

فانوس دریایی اسکندریه

فانوس دریایی اسکندریه؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ طراح: Johann Bernhard Fischer von Erlach

روشنایی این فانوس دریایی از سوزاندن صمغ درخت و انواع روغن تامین می‌شد و نقل است که این اثر ارزشمند، اولین سازه مرتفع روشنایی‌بخش جهان بوده است. در راس این برج آینه‌ای مقعر برای بازتاب نور قرار داشت که در توصیف بزرگی آن گفته‌اند:

این نور آن‌قدر قوی بوده که انسان می‌توانست ردش را تا انتهای جهان ببیند!

این آینه علاوه بر جذب و راهنمایی ناوهای تجاری، برای دفع حملات دریایی نیز مورد استفاده بوده است. کارکرد نظامی آن بدین صورت بوده که نگهبانان، هنگام حمله متجاوزان و دزدان دریایی، نور خورشید را بر کشتی‌های دشمن تمرکز می‌کردند و موجب آتش زدن شناورها می‌شدند.

فانوس دریایی تورلیتیس

«فانوس دریایی تورلیتیس» (Tourlitis Lighthouse) متعلق به کشور یونان است و در سال ۱۹۹۰ میلادی روی ستونی سنگی در دریای اژه ساخته شده است. ارتفاع این سازه به هفت متر می‌رسد؛ اما چون روی صخره‌ای در دل اقیانوس بنا شده، ۳۶ متر بالاتر از سطح آب دریا قرار دارد. شهرت این فانوس دریایی به زیبایی باورنکردنی و متحیرکننده‌اش است. همچنین تورلیتیس به‌عنوان اولین فانوس دریایی مدرن که به‌صورت خودکار کار می‌کند و فناوری مدرن را در معماری کلاسیک جای داده است، مورد توجه قرار دارد.

فانوس دریایی تورلیتیس

فانوس دریایی تورلیتیس؛ منبع عکس: hotel-chryssiakti.gr؛ عکاس: نامشخص

فانوس دریایی سومیوشی

«فانوس دریایی سومیوشی» (Sumiyoshi Lighthouse) در شهر «اجاکی» (Ogaki) ژاپن، از قدیمی‌ترین فانوس‌های دریایی این کشور است که در اواخر دوره کاماکورا (۱۱۸۵ تا ۱۳۳۳ میلادی) در ژاپن باستان ساخته شده است. این نورافکن، نخستین و یکی از مشهورترین فانوس‌های چوبی جهان است. در سال ۱۹۵۰، فانوس اصلی بر اثر «تیفون جین» (Tuphoon Jane) تخریب شد؛ اما مجددا بنای آن با سنگ ساخته شد تا بتواند مقاومت بیشتری در برابر حوادث و تهدیدات طبیعی و غیرطبیعی داشته باشد.

فانوس دریایی سومیوشی

فانوس دریایی سومیوشی؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Monami

 فانوس دریایی میشیگان

«فانوس دریاچه میشیگان» (Michigan Lighthouse) در آمریکا نیز به‌عنوان یکی از چشم‌نوازترین فانوس‌های دریایی، شهرتی جهانی دارد. هرچند ساختمان این برج، طراحی منحصربه‌فردی ندارد، قندیل‌هایی که فانوس را در دل خود پنهان کرده‌اند، بادهای شدید و باران‌های طوفانی، دمای پایین‌تر از منفی ۲۰ درجه، یخ‌های شناور اطراف فانوس و... زیبایی بی‌نظیری به آن بخشیده و نظر عکاسان و جهانگردان را به خود جلب کرده است.

فانوس دریایی میشیگان

فانوس دریایی میشیگان؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Nanamac47

فانوس دریایی سه‌سنگ

«فانوس دریایی سه‌سنگ» (Thridrangaviti Lighthouse) که در سال ۱۹۳۹ میلادی روی ستون سنگی در «جزایر وستمن» (Vestmannaeyjar)، در جنوب ایسلند ساخته شده است، به‌عنوان منزوی‌ترین فانوس‌ دریایی جهان شناخته می‌شود. علت شهرت این فانوس دریایی، قرارگیری‌اش روی صخره‌ای مرتفع و شیب‌دار در میان اقیانوس است که دسترسی به آن را با چالش‌های متعددی همراه می‌کند.

فانوس دریایی سه سنگ ایسلند؛ منبع عکس: icelandmonitor.mbl.is؛ عکاس: نامشخص

فانوس دریایی سه‌سنگ؛ منبع عکس: icelandmonitor.mbl.is؛ عکاس: نامشخص

فانوس‌ های دریایی در ایران

در ایران نیز چندین فانوس دریایی وجود دارد که در جزایر، سواحل و بنادر مختلف از جمله جزیره ابوموسی، بندر عباس، بندر گز، بندر انزلی، شهر ساحلی چابهار، بندر جاسک، جزیره هنگام، جزیره هندورابی، جزیره کیش، جزیره لاوان، ساحل نوشهر، جزیره قشم، جزیره هرمز، شهر بوشهر، جزیره تنب بزرگ، جزیره تنب کوچک و... بنا شده‌اند.

  • فانوس دریایی مورانو: این فانوس دریایی در جزیره لارک قرار دارد. بنای سفید آن با خطوط قرمز به یازده قسمت مساوی تقسیم شده و امروزه نیز راهنمای دریانوردان است. فانوس دریایی مورانو ۳۲ متر و ۱۳ طبقه دارد.
  • فانوس دریایی کلبه هور: این فانوس دریایی که مجسمه‌ای با اسم «نگهبان دریا» است، به‌عنوان نماد جزیره کیش خلیج فارس بنا شناخته می‌شود. ارتفاع این سازه ۱۶ متر است و چراغ تعبیه شده در آن، دریا را تا طول ۴۰۰ متر روشن می‌کند.
  • برج ساعت انزلی: این فانوس دریایی اوایل دوره قاجار در بندر انزلی استان گیلان با هدف برج دیدبانی در برابر همسایگان شمالی ساخته شده است. ارتفاع این سازه به ۲۸ متر می‌رسد.
  • فانوس بوشهر: در ساحل بوشهر فانوسی به ارتفاع ۴۷ متر در دست احداث است. معماری این سازه به‌گونه‌ای است که علاوه بر کارکرد دریانوردی، میزبان گردشگران نیز باشد. برای ساخت این فانوس ۹۰۰ میلیارد ریال بودجه در نظر گرفته شده و قرار است در پنج طبقه این بنا رستوران، منظرگاه، تفرجگاه و... ساخته شود.

مناره ساعت انزلی

برج ساعت انزلی؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Herbert karim masihiSiggiworld

آیا تجربه بازدید از فانوس‌های دریایی ایران و دیگر نقاط جهان را دارید؟ این تجربه را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس کاور:فانوس دریایی والتون در آمریکا؛ منبع عکس: unsplash؛ عکاس: Alfred Leung

پرسش‌های متداول

فانوس دریایی چیست؟

فانوس‌های دریایی سازه‌های مرتفعی هستند که در سواحل و جزایر اقیانوس‌ها بنا می‌شوند تا دریانوردان را در پهلو گرفتن یا ممانعت از برخورد با سنگ‌ها و صخره‌های زیر آب راهنمایی کنند.

فانوس‌های دریایی در ایران کدامند؟ 

فانوس‌ های دریایی ایران در جزایر، سواحل و بنادر مختلف از جمله جزیره ابوموسی، بندر عباس، بندر گز، بندر انزلی، شهر ساحلی چابهار، بندر جاسک، جزیره هنگام، جزیره هندورابی، جزیره کیش، جزیره لاوان، ساحل نوشهر، جزیره قشم، جزیره هرمز، شهر بوشهر، جزیره تنب بزرگ، جزیره تنب کوچک و... بنا شده‌اند.

مطالب مرتبط:

دیدگاه