مقرنس چیست؟ تلاقی جادویی هندسه و زیبایی در معماری اسلامی

مقرنس به‌عنوان یکی از شگفتی‌های معماری اسلامی شناخته می‌شود که به‌واسطه ظرافت و پیچیدگی خاص خود در بناهای مذهبی و تاریخی، به‌ویژه در خاورمیانه به چشم می‌خورد. این عنصر معماری که با ترکیب هنری خطوط و سطوح، به‌گونه‌ای استثنایی خودنمایی می‌کند، نوعی ساختار تزیینی است که به سقف‌ها و طاق‌ها متصل می‌شود و به بناها زیبایی خاصی می‌بخشد. مقرنس‌ها علاوه بر ایجاد جلوه بصری، به‌عنوان یکی از نمادهای هنر و خلاقیت در معماری ایرانی و اسلامی شناخته می‌شوند. در این مقاله، به بررسی دقیق‌تر مقرنس و جزئیات آن خواهیم پرداخت.

درباره مقرنس کاری بیشتر بدانید:

• مقرنس چیست؟
• تلفظ مقرنس
• تفاوت مقرنس و کاربندی
• تاریخچه مقرنس
• اجزای مقرنس
• انواع مقرنس
• مقرنس‌کاری مشهور ایران
• مقرنس در جهان
• آموزش مقرنس‌کاری

مقرنس چیست؟

مقرنس یکی از عناصر برجسته و قدیمی در معماری اسلامی است که به‌شکل ساختارهای تو در تو، برآمده و هندسی طراحی می‌شود و اغلب در تزیین سقف، گنبد و قوس‌های بناها به کار می‌رود. این سازه‌ها معمولا به‌گونه‌ای ساخته می‌شوند که تماشاگران با نگاه به سقف‌ها یا گنبدها، حس حرکت کردن و سیال بودن بنا را تجربه کنند.

علاوه بر جنبه زیبایی‌شناسانه و جاذبه‌ بصری، مقرنس از لحاظ ساختاری نیز مزایای خاص خود را دارد. به کمک این عناصر هندسی، معماران موفق شده‌اند فشارهای واردشده بر بناها را به‌گونه‌ای موثرتر توزیع کنند؛ به همین جهت، مقرنس‌ها در ایجاد استحکام بنا، مقاومت در برابر زمین‌لرزه و افزایش طول عمر آن نیز مفیداند.

_{مسجد نصیرالملک شیراز؛ منبع عکس: ویکی‌ مدیا؛ عکاس: Ramin Rahmani Nejad Asil}

تلفظ مقرنس

تلفظ صحیح واژه «مقرنس» در زبان فارسی به‌شکل «moqarnas» یا «mo-gharnas» ادا می‌شود و در زبان‌های اروپایی نیز این اصطلاح با تلفظ‌های متفاوتی مانند «muqarnas» مورد استفاده قرار می‌گیرد. ریشه‌ این واژه، به زبان عربی بازمی‌گردد و به‌معنای «قالب» یا «ساختار متداخل» است.

با توجه به قدمت طولانی و گستره‌ وسیع استفاده از مقرنس در معماری اسلامی، این واژه نه‌تنها در زبان‌های خاورمیانه، بلکه در زبان‌های غربی نیز وارد شده و تبدیل به واژه‌ای بین‌المللی شده است.

_{کاروانسرای امین الدوله کاشان؛ منبع عکس: وب‌سایتdestinationiran.com ؛ عکاس: نامشخص}

تفاوت مقرنس و کاربندی

مقرنس و کاربندی هر دو از تزیینات معماری ایرانی و اسلامی هستند؛ اما تفاوت‌های قابل‌ توجه و چشمگیری دارند. مقرنس به‌عنوان ساختاری برآمده و حجیم طراحی می‌شود که معمولا در قسمت‌های فوقانی بنا، مانند سقف‌ها و گنبدها به‌کار می‌رود و به‌شکل قالب‌های تو در تو، متداخل و درهم‌تنیده است؛ با این حال، کاربندی بیشتر به شبکه‌بندی سطوح اطلاق می‌شود و برای ایجاد الگوهای هندسی و متقارن در معماری کاربرد دارد. در واقع، می‌توان گفت که کاربندی به‌گونه‌ای از تزیینات هندسی مسطح اشاره دارد؛ در حالی که مقرنس دارای بُعد سوم است و به‌شکل حجمی و برآمده طراحی می‌شود.

_{کاربندی در حمام فین کاشان؛ نام عکاس: فاطمه عاطفی}

تاریخچه مقرنس

هرچند زمان و مکان دقیق اولین مقرنس‌کاری مشخص نیست اما به احتمال زیاد ایده آن از قندیل‌های یخی و آهکی آویزان از سقف‌ها و دیوارهای درون غارها نشأت گرفته است.

گوردخمه دکان داوود در کرمانشاه و مقبره دا و دختر در فارس که به عصر مادها در ایران تعلق دارند، از اشکالِ تکامل نیافته‌ اولین مقرنس‌های موجود در جهان اند. پس از مادها در بناها و معماری‌های صخره‌ای و نقش‌برجسته‌های سنگی عصر هخامنشیان اشکال ساده اما متنوعی از این هنر قابل‌مشاهده است. به‌عنوان مثال در بناهای پاسارگاد و تخت جمشید، از جمله آتشگاه پاسارگاد، کعبه زرتشت در نقش رستم، مقبره داریوش، مقبره کوروش و کاخ صد ستون.

پس از دوران هخامنشی، در اثر به‌جا مانده از اشکانیان با عنوان کاخ آشور می‌توان مقرنس‌کاری در سبک بریده‌بریده را دید. در دوره‌ ساسانیان مقرنس‌کاری مانند سایر هنرها پیشرفت قابل‌توجهی کرد و در کاخ اردشیر بابکان نوع پیچیده‌ای از مقرنس طراحی و اجرا شد.

هرچند اکثر آثار تاریخی و باستانی قبل از اسلام تخریب شده و از بین رفته‌اند اما آثار باقی‌مانده از مقرنس‌کاری به‌خوبی نشان می‌دهند که قبل و بعد از ظهور و گسترش اسلام، تفاوت چشمگیری در این هنر وجود دارد. در مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان و مدرسه حیدریه قزوین، مقرنس‌کاری عصر سلجوقی به چشم می‌خورد. ایلخانیان نیز هنر مقرنس را مفصل‌تر و متنوع‌تر در مسجد جامع اشترجان و گنبد سلطانیه به‌کار برده اند. 

_{مقبره‌های سعدیان در مراکش؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: C messier}

در دوران تیموریان مقرنس‌کاری در سطوحی وسیع‌تر و گسترده‌تر به‌کار رفته و با کاشی‌کاری و تراش‌کاری روکش شده است. رنگ غالب مقرنس‌های این دوره فیروزه‌ای و آبی سیر است. سردر حرم امام رضا (ع)، مسجد جامع گوهرشاد، گور امیر تیمور و مسجد کبود تبریز از بارزترین نمونه‌های جا مانده از این دوران اند.

در دوران صفویه نوآوری در این هنر موجب خلق آثاری متفاوت از قبل شد. تا قبل از آن با بالا آمدن جرزها، قوس‌ها، آجرها و دیوارهای داخلی بنا، مقرنس‌ها را می‌ساختند اما صفویان از قالب برای طراحی استفاده می‌کردند و سپس از پایین به بالا با بست، آن‌ها را به زیر سقف متصل می‌کردند. مسجد شیخ لطف‌الله، مدرسه چهار باغ، کاخ عالی‌قاپو و آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از نمونه‌های مقرنس این عصر هستند.

قاجاریان نیز بناهای فوق‌العاده‌ای مزین به مقرنس‌کاری از خود برجای گذاشته اند؛ مانند خانه‌‌ها و حمام‌های تاریخی کاشان، مسجد سپهسالار تهران و خانه‌ی صادقی در اردبیل.

اجزای مقرنس

مقرنس‌کاری در زیر و کنج طاق‌های ایوان‌ها، گوشواره‌ و سقف‌های گنبدها، ستون‌ها، مناره‌ها و نماهای بیرونی برج‌ها به‌کار می‌رود و می‌تواند از گچ، آینه، طلا، کاشی‌، شیشه، چوب، سنگ، آجر یا هر ماده دیگری باشد. در ایران اغلب مقرنس‌کاری‌ها با کاشی و طلا روکش می‌شوند.

در نگاه اول بناهای مزین شده به مقرنس بسیار پیچیده به‌نظر می‌رسند؛ اما این سازه‌ها از تکرار و روی هم نشستن اجزایی مشخص پدیدار شده‌اند‌. عناصر اصلی در این نوع معماری، طاس یا طاسه و شاپرک یا پرک هستند. طاسه بین دو شاپرک قرار میگیرد و فضای فرورفته مقرنس را ایجاد می‌کند. شاپرک نیز جزئی سه پهلو است که بین نوارها قرار میگیرد و عامل اتصال اجزا می‌شود. سایر اجزا مقرنس شامل ترنج، شمسه، موش‌پا و تخت‌ها هستند که از قبل آماده شده و طبق نقشه‌ای مشخص، روی دیوار پایه سوار می‌شوند.

_{خانه بروجردی‌های کاشان؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: امیر پاشائی}

انواع مقرنس

مقرنس‌ها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که بر اساس سبک و شیوه اجرا با هم تفاوت دارند. از انواع آن می‌توان به مقرنس‌های جلوآمده، روی‌هم قرارگرفته، معلق، لانه‌زنبوری، پله‌ای، تزیینی، گره‌خورده و... اشاره کرد که هرکدام دارای ویژگی‌ها و کارکردهای خاصی هستند و با توجه به نیاز و سبک معماری انتخاب و استفاده می‌شوند.

• جلوآمده: در این نوع مقرنس، مصالح از جنس خود بنا انتخاب می‌شوند و با سادگی به‌صورت گچ یا آجر به نمای بیرونی ساختمان جلوه‌ی خاصی می‌بخشند و استحکام بنا را زیاد می‌کنند. از جمله مقرنس‌های جلو آمده می‌توان به برج طغرل اشاره کرد.
• روی‌هم قرارگرفته: این نوع مقرنس در سطوح داخلی و خارجی بنا به‌کار می‌رود و در چند ردیف روی هم قرار گرفته و روی دیوار سوار می‌شود. نمونه این مقرنس را می‌توان در بازارهای کاشان مشاهده کرد.
• معلق: مقرنس معلق شباهت زیادی به قندیل‌های آهکی آویزان از سقف غارها دارد و از اتصال مواد مختلفی از جمله گچ، سفال، کاشی و... در سطوح داخلی بناها ساخته می‌شود. این مقرنس آویزان استحکام بسیار کمی دارد و نمونه آن را می‌توان در مسجد گوهر شاد مشاهده کرد. 
• لانه‌زنبوری: عنوان لانه‌زنبوری به‌علت شباهت این مقرنس به لانه زنبور انتخاب شده و نوعی مقرنس معلق است و از استحکام کمی برخوردار است. این نوع مقرنس را می‌توان در مقبره شیخ عبدالصمد نطنز مشاهده کرد.

در سازه‌ها و بناهای ایرانی اغلب مقرنس‌ها تو در تو یا گره‌خورده‌اند که با ایجاد عمق بیشتر، پیچیدگی و دید چند جانبه و چند بعدی، به بنا زیبایی خاص و منحصربه‌فردی می‌بخشند.

_{حرم رضوی مشهد؛ منبع عکس: وب‌سایت yjc.ir؛ عکاس: نامشخص}

مقرنس‌کاری مشهور ایران

ایران به‌عنوان یکی از مراکز برجسته مقرنس‌کاری شناخته می‌شود. بناهای متعددی در شهرهایی همچون اصفهان، کاشان، قم، یزد، شیراز، تهران، مشهد و... وجود دارند که نمونه‌های خارق‌العاده‌ای از مقرنس‌کاری را به نمایش می‌گذارند. مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان و حرم امام رضا (ع) در مشهد مقدس از نمونه‌های بی‌نظیر مقرنس‌کاری در ایران به شمار می‌روند.

 مقرنس‌کاری در این بناها با دقت و ظرافت خاصی انجام شده و هنرمندان ایرانی با استفاده از طرح‌ها و رنگ‌های مختلف، موفق به خلق آثاری شده‌اند که نه‌تنها چشم‌نواز، بلکه منحصربه‌فرد نیز هستند. در حرم مطهر امام رضا (ع) تلفیق مقرنس‌کاری با کاشی‌کاری، آینه‌کاری، طلاکاری، طرح تذهیب و سایر هنرهای معماران ایرانی، بسیار دیدنی است.

_{حرم رضوی؛ منبع عکس: وب‌سایت Bakhshiofficial.com؛ عکاس: نامشخص}

مقرنس در جهان

مقرنس‌کاری به ایران محدود نشده و در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، اروپا و شمال آفریقا نیز به کار رفته است. در مساجد و بناهای تاریخی سوریه، ترکیه، مصر و مراکش نیز می‌توان نمونه‌های زیبایی از مقرنس‌کاری را مشاهده کرد. همچنین در زیارتگاه‌ها و بارگاه‌های متبرک کشور عراق از مقرنس‌کاری‌ برای تزیین سقف‌ها، ایوان‌ها و گنبد‌ها استفاده شده است.

یکی دیگر از مشهورترین نمونه‌های جهانی مقرنس، مسجد جامع قرطبه در اسپانیا است که از معماری اسلامی تاثیر زیادی گرفته‌است. مقرنس‌کاری به شبه‌جزیره ایبری راه یافت و در دوره امویان در قرطبه به اوج خود رسید. امروزه تاثیر آن را می‌توان در بناهای اسلامی و حتی در بناهای مسیحی اسپانیا و پرتغال نیز مشاهده کرد.

_{مسجد-کلیسای جامع قرطبه اسپانیا؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Julia Kostecka}

آموزش مقرنس‌کاری

آموزش مقرنس‌کاری نیازمند آشنایی با اصول هندسی، طراحی الگوهای پیچیده و تسلط بر ابزارهای مختلف معماری و هنرهای تزیینی است. امروزه در برخی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، دوره‌های تخصصی برای یادگیری این هنر برگزار می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند با آموختن اصول آن به ایجاد آثار خلاقانه در این زمینه بپردازند. هنرآموزان با کسب مهارت مقرنس‌کاری می‌توانند به تکنیک‌های پیشرفته‌ای در طراحی و اجرای این هنر دست یابند و حتی با خلاقیت‌های خود، آن را در معماری مدرن نیز به کار گیرند و این میراث غنی را به نسل‌های بعد منتقل کنند.

_{مسجد وزیر خان پاکستان؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Kkashaff}

نمونه‌های دیگری از مقرنس کاری در آثار تاریخی، فرهنگی و گردشگری ایران یا سایر نقاط جهان میشناسید؟ تجربیاتتان را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{عکس کاور: مقرنس کاری در مسجد امام اصفهان؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Diego Delso}