از باران ماهی تا غیب شدن کشتی؛ تنوره دریایی را بشناسید

در پهنه‌های آبی، همچون دریاها، اقیانوس‌ها و دریاچه‌های بزرگ، گاهی اوقات گردبادی شکل می‌گیرد که ابرها را به سطح آب متصل می‌کند. این پدیده منحصربه‌فرد، معروف به تنوره دریایی، غالبا در اواخر تابستان رخ می‌دهد و می‌تواند خطرناک باشد. در این مقاله، با این پدیده طبیعی و حوادثی که حول آن رخ داده است، بیشتر آشنا خواهیم شد.

دانستنی‌ها درباره تنوره دریایی:

• تنوره دریایی چیست؟
• تنوره دریایی چگونه تشکیل می‌شود؟
• فرق تنوره دریایی و برفی چیست؟
• حوادث تنوره دریایی

تنوره دریایی چیست؟

«تنوره دریایی» (waterspout) نوعی گردباد بر پهنه‌های آبی است که معمولا به‌شکل «ابر قیفی» (Funnel cloud) دیده می‌شود. تنوره دریایی به‌صورت ستون متراکمی از گردباد ظاهر می‌شود که از یک‌طرف به دریا و از طرف دیگر به سیستمی ابری متصل است. تنوره دریایی به سه گونه ابر متصل می‌شود:

• «ابر کومه‌ای ستبر» (Cumulus Congestus)
• «ابر کومه‌ای» (Cumuliform)
• «ابر کومولونیمبوس» (Cumulonimbus)

در حالت معمول، تنوره دریایی نوعی گردباد غیرتندری روی آب است. بیشتر تنوره‌های دریایی آب را نمی‌مکند؛ آن‌ها ستون‌های کوچک، ضعیف و چرخان هوا بر سطح آب هستند. تنوره دریایی معمولا ضعیف‌تر از گردبادهای زمینی است؛ اما گاهی تنوره‌های دریایی سهمگین نیز رخ می‌دهد.

_{منبع عکس: Kin Insurance، عکاس: نامشخص}

تنوره‌های دریایی اغلب در نواحی استوایی و نیمه‌گرمسیری شکل می‌گیرند؛ با این حال، ظهور تنوره‌های دریایی در اروپا، غرب آسیا، استرالیا، نیوزیلند، قطب جنوب، دریاچه‌های بزرگ داخلی قاره آمریکای شمالی و در موارد نادر در «دریاچه نمک یوتا» (Great Salt Lake) و سواحل شرقی و غربی ایالات متحده نیز گزارش شده است.

تنوره دریایی فقط در آب‌های شور رخ نمی‌دهد؛ این پدیده در موارد متعدد در دریاچه‌های بزرگ و رودها، مثل رود «سن‌لوران» (St. Lawrence) مشاهده شده است؛ به‌طور مثال، در یک بازه یک‌هفته‌ای در اواخر تابستان سال ۲۰۰۳ میلادی، بیش از ۶۶ تنوره دریایی در دریاچه‌های بزرگ در مرز آمریکا و کانادا ثبت شد.

تنوره‌های دریایی بیشتر در محدوده ۱۰۰ کیلومتری ساحل رخ می‌دهند. ساحل جنوب شرق ایالات متحده، به‌ویژه جنوب فلوریدا و مجمع‌الجزایر «فلوریدا کیز» (Florida Keys)، یکی از جاهایی است که به‌وفور تنوره دریایی مشاهده می‌شود. در این منطقه سالانه حدود ۴۰۰ تنوره دریایی قابل‌ مشاهده است.

_{منبع عکس: USA Today، عکاس: Lester Kuhn}

به‌طور میانگین، سالانه ۱۶۰ تنوره دریایی در اروپا گزارش می‌شود. هلند با ۶۰ تنوره دریایی در سال، پربسامدترین منطقه در اروپا است. پس از هلند، اسپانیا و ایتالیا با ۲۵ تنوره دریایی و سپس پادشاهی متحد بریتانیای کبیر با ۱۵ تنوره دریایی بیشترین آمار را در اروپا دارند.

اواخر تابستان در نیم‌کره شمالی معمولا فصل شکل‌گیری تنوره‌های دریایی است. در نیم‌کره شمالی، ماه سپتامبر ماه پدیدار شدن تنوره‌‌های دریایی در نظر گرفته می‌شود. در نیم‌کره جنوبی، ماه‌های فوریه تا ژوئیه فصلی است که این پدیده رخ می‌دهد. در سواحل شرقی استرالیا، تنوره‌های دریایی غالبا دیده می‌شوند. «ژوزف بنکس» (Joseph Banks)، جهانگرد بریتانیایی، در طی سفر دریایی خود به آن منطقه در سال ۱۷۷۰ میلادی، این تنوره‌های دریایی را توصیف کرد. در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی میان دریانوردان باور بر این بود که اگر با توپ جنگی به‌سمت تنوره دریایی شلیک کنند، تنوره از بین می‌رود.

_{منبع عکس: National Maritime Museum، عکاس: William Hodges}

انواع تنوره‌ دریایی

تنوره‌ «غیرسهمگین»

تنوره‌های غیرسهمگین رایج‌ترین نوع تنوره‌های دریایی‌ هستند. این نوع تنوره‌ها برخلاف تصور رایج، از جریان چرخشی رو به بالای طوفان شکل نمی‌گیرند. تنوره‌های دریایی غیرسهمگین در آب‌های ساحلی و در میان ابرهای توده‌ای همرفتی تیره و در حال بسط به وجود می‌آیند.

تنوره‌های دریایی غیرسهمگین خیلی سریع شکل می‌گیرند و از بین می‌روند. سرعت باد تنوره‌های دریایی حداکثر ۱۰۸ کیلومتر بر ساعت است. چون حرکت ابر متصل به تنوره‌های دریایی عمودی است، تنوره‌ها در جهت افقی حرکتی ندارد یا اگر داشته باشند، خیلی محدود خواهد بود.

تنوره «سهمگین»

نوع دیگر تنوره‌های دریایی، «تنوره‌های دریایی سهمگین» هستند که به آن‌ها «طوفان بر فراز آب» نیز می‌گویند. نحوه شکل‌گیری این نوع تنوره‌ها درست مثل طوفان‌های زمینی است. به گردبادی که از خشکی به پهنه آبی می‌رود نیز تنوره دریایی سهمگین می‌گویند.

_{منبع عکس: Higgins Storm Chasing، عکاس: نامشخص}

در بعضی نواحی مثل دریاهای «آدریاتیک» (Adriatic)، «اژه» (Aegean) و یونان، تقریبا نصف تنوره‌های دریایی، سهمگین هستند. تنوره‌های دریایی سهمگین معمولا با تگرگ‌های بزرگ و رعدوبرق‌های خطرناک همراه می‌شوند.

تنوره دریایی چگونه تشکیل می‌شود؟

تنوره دریایی معمولا وقتی شکل می‌گیرد که هوای سرد از روی پهنه آبی گذر می‌کند و در نتیجه، اختلاف دمای زیادی میان آب گرم و هوای سرد در حال عبور پدید می‌آید.

تنوره‌های دریایی در مقیاس عرضی کوچکی شکل می‌گیرند؛ محیط تنوره‌های دریایی کمتر از دو کیلومتر است. آن‌ها می‌توانند هم از ابرهای کومه‌ای معمولی و هم از طوفان‌های چرخشی بزرگ به وجود بیایند. بعضی از تنوره‌های دریایی، سهمگین و طوفانی هستند؛ اما غالب آن‌ها نیروی کمی دارند و از تغییرات جوی مختلف به وجود می‌آیند.

_{منبع عکس: yourweather.co.uk، عکاس: نامشخص}

تنوره‌های دریایی معمولا در محیط بسیار مرطوب شکل می‌گیرند؛ یعنی زمانی که ابرهای والدشان در فرایند انبساط قرار دارند. برشی افقی بر سطح آب به وجود می‌آید؛ سپس گرداب با ابر هم‌تراز می‌شود و هوا در حالت پیچان از سطح آب به‌سمت ابر بالا می‌رود.

بعضی گردبادهای ضعیف که «تنوره زمینی» (landspouts) نیز نامیده می‌شوند، به همین شکل پدید می‌آیند. تنوره‌های دریایی غیرسهمگین، چه از لحاظ ظاهر و چه از لحاظ نیرو، بسیار شبیه تنوره‌های زمینی هستند.

چند تنوره دریایی نیز می‌توانند هم‌زمان در کنار هم پدید بیایند. در سال ۲۰۱۲ میلادی، هم‌زمان ۹ تنوره دریایی در «دریاچه میشیگان» (Lake Michigan) آمریکا گزارش شد. در مه ۲۰۲۱ میلادی، از حداقل پنج تنوره دریایی هم‌زمان نزدیک «تاری» (Taree) در ساحل شمال شرقی «نیوساوت ولز» (New South Wales) استرالیا فیلمبرداری شد.

_{منبع عکس: Merivartiosto LSMV، عکاس: نامشخص}

طول عمر تنوره‌های دریایی حداکثر ۲۰ دقیقه است و پنج مرحله دارد:

• شکل‌گیری صفحه‌ای برآمده به رنگ روشن بر سطح آب که در پیرامون آن ناحیه‌ای نامنظم و تیره دیده می‌شود
• به وجود آمدن الگوی مارپیچ تاریک و روشن بر سطح آب
• شکل‌گیری حلقه‌های متراکم افشان به نام «آبشیب» (cascade) پیرامون نقطه تاریک که در این حالت چیزی شبیه به چشم شکل می‌گیرد
• تنوره دریایی به‌شکل قیف از سطح آب تا ابر پدیدار می‌شود. گرداب افشان می‌تواند تا چند ۱۰۰ متر ارتفاع بگیرد و یک سلسله امواج ایجاد کند
• با کم شدن ورودی هوای گرم به داخل گرداب، قیف و حلقه افشان به‌تدریج از بین می‌رود و طول عمر تنوره دریایی پایان می‌یابد

_{منبع عکس: WPMI، عکاس: Martin Widenhouse}

فرق تنوره دریایی و برفی چیست؟

تنوره دریایی زمستانه که با نام «تنوره یخی» (icespout)، «شیطان یخی» (ice devil) یا «تنوره برفی» (snowspout) نیز شناخته می‌شود، نمونه نادری از تنوره دریایی است که در برف و بوران شکل می‌گیرد. اصطلاح «تنوره برفی» برای متمایز کردن تنوره دریایی رایج در تابستان با این پدیده نادر در زمستان است. تنوره برفی معمولا قدرت کمی دارد؛ اما در موارد نادر می‌تواند خسارت‌بار باشد.

چند شاخص اساسی برای شکل‌گیری تنوره برفی وجود دارد؛ دمای روی سطح آب باید خیلی سرد باشد، خود آب آن‌قدر گرم باشد که باعث ایجاد مه شود و چیزی شبیه به بخار روی سطح آب شکل بگیرد؛ سپس متمرکز شدن بادهای همگرا بر سطح آب احتمال شکل‌گیری تنوره برفی را افزایش می‌دهد.

_{منبع عکس: AccuWeather، عکاس: Matthew Debski}

تنوره‌های برفی اغلب در منطقه دریاچه‌های بزرگ آمریکای شمالی، به‌ویژه در استان «انتاریو» (Ontario) کانادا دیده می‌شود.

حوادث تنوره دریایی

تنوره دریایی جزو خطرات دریایی جدی محسوب می‌شود. تنوره‌های دریایی سهمگین تهدیدی برای کشتی‌ و هواپیما به شمار می‌رود؛ به همین دلیل باید در گزارش‌های هواشناسی مد نظر قرار گرفته شود و کشتی‌ها و هواپیماها باید فاصله قابل‌ توجهی از این پدیده بگیرند. بهترین راه دوری از تنوره دریایی این است که کشتی‌ها و هواپیماها در جهت زاویه ۹۰ درجه از مسیر حرکت تنوره دریایی حرکت کنند.

_{منبع عکس: Southern Boating، عکاس: نامشخص}

حوادث مربوط به تنوره‌های دریایی که خسارت یا تلفات جدی داشته باشند، بسیار نادر هستند؛ با این حال، چند مورد قابل‌ توجه را می‌توان ذکر کرد:

طوفان مالت (Malta tornado)، سال ۱۵۵۱ میلادی

طوفان مالت در سال ۱۵۵۱ میلادی نخستین گزارش مرگ‌بار از تنوره دریایی است. در این واقعه، بندر بزرگ «والتا» (Velletta) آسیب دید، چهار کشتی و تعداد زیادی قایق غرق شدند و حداقل ۶۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. در مورد تاریخ این طوفان اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی منابع آن را در ۲۳ سپتامبر سال ۱۵۵۱ میلادی و برخی دیگر در ۲۳ سپتامبر سال ۱۵۵۶ میلادی ثبت کرده‌اند.

_{منبع عکس: Kickstarter، عکاس: نامشخص}

طوفان سیسیل (Sicily tornadoes)، سال ۱۸۵۱ میلادی

طوفان سیسیل متشکل از دو تنوره دریایی بود که در هشتم دسامبر سال ۱۸۵۱ میلادی به خشکی غرب سیسیل سرازیر شد؛ در نتیجه ساحل و حومه شهر را ویران کرد و دوباره به دریا بازگشت. تعداد تلفات این طوفان مشخص نیست؛ اما بیش از ۵۰۰ نفر برآورد می‌شود.

طوفان سیسیل یکی از مرگبارترین طوفان‌های تاریخ به شمار می‌رود که پس از طوفان مالت، بیشترین تلفات را در تاریخ اروپا داشت. این طوفان از شهر «مارسالا» (Marsala) به منطقه «کاستلاماره دل گولفو» (Castellamare del Golfo) در جهت شمال به شرق رفت و در مسیر خود با طوفان و باران‌‌های سنگین به زمین‌های کشاورزی آسیب زد. در منطقه کاستلاماره، نصف شهر ویران شد و حدود ۲۰۰ نفر از بین رفتند. بندر شهر نیز دچار آسیب شدید شد، بسیاری از کشتی‌های شکستند یا واژگون شدند و سرنشینانشان به دریا سقوط کردند.

_{منبع عکس: Bibliotheque Nationale de France، عکاس: نامشخص}

ناپدید شدن کشتی ماری سلست (Mary Celeste)، سال ۱۸۷۲ میلادی

کشتی «ماری سلست» یک کشتی تجاری بود که در سال ۱۸۶۱ یلادی در کانادا ساخته شد. این کشتی در سوم نوامبر سال ۱۸۷۲ میلادی بندر نیویورک را ترک کرد. یک ماه بعد، کشتی ماری سلست در پنجم دسامبر سال ۱۸۷۲ میلادی، به‌طور سالم و عادی با بادبان‌های نیمه‌افراشته در اقیانوس اطلس پیدا شد.

تمام اشیا و بارهای قیمتی کشتی سر جای خود بودند؛ اما اثری از سرنشینان نبود. این پدیده جزو معماهای حل‌نشده این کشتی باقی ماند. یکی از دلایل احتمالی که برای ناپدید شدن پیشنهاد کردند، تنوره دریایی بود.

_{منبع عکس: History Skills، عکاس: نامشخص}

تنوره دریایی همان پدیده‌ای است که می‌تواند باعث بارش ماهی شود. تنوره دریایی می‌تواند موجوداتی که در ۹۰ سانتی‌متری سطح آب هستند، شامل ماهی در اندازه‌های مختلف، قورباغه و حتی لاک‌پشت را بالا بکشد. تنوره دریایی گاه ماهی‌ها را تا ارتفاع خود ابرها بالا می‌برد. در شرایطی حتی وقتی تنوره دریایی از بین رفته است نیز ماهی‌ها در ابرها می‌مانند و با وزش باد به‌سمت خشکی هدایت می‌شوند. طبق گزارشی که در سال ۲۰۰۶ میلادی از شهر «فولسوم» (Folsom) کالیفرنیا شد، حتی سابقه بارش ماهی در فاصله ۱۶۰ کیلومتری از ساحل ثبت شده است؛ با این حال، بارش ماهی یک پدیده رایج جوی نیست!

_{منبع عکس: The Economic Times، عکاس: نامشخص}

تنوره دریایی قشم، سال ۱۴۰۰ شمسی

در تاریخ ۱۶ آبان سال ۱۴۰۰ شمسی، پدیده تنوره دریایی در حد فاصل جزیره قشم و جزیره هرمز رخ داد. در هنگام بارندگی، شاهدان عینی این پدیده را گزارش دادند و بعد «صمد حمزه‌ای»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی در خلیج فارس در گفت‌وگویی با خبرگزاری ایرنا این خبر را تایید کرد و گفت:

این پدیده دریایی که در زبان انگلیسی با نام «واتر اسپات» خوانده می‌شود، توسط برخی افراد در اطراف جزایر قشم، هرمز و هنگام مشاهده شد.

_{تنوره دریایی در سواحل شهر «ریمینی» (Rimini) در شمال شرق ایتالیا. منبع عکس: severe-weather.eu، عکاس: Niccolo Ubalducci}

اگر تاکنون تنوره دریایی دیده‌اید، تجربه خود را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.

_{منبع عکس کاور: Mashable، عکاس: Francesco Genari}