قنات، شاهکار مهندسی سنتی ایرانی و یکی از هوشمندانه‌ترین راه‌حل‌های تامین آب در مناطق خشک و کم‌باران است. این سیستم با هدایت آب‌های زیرزمینی از دل کوه‌ها به سطح زمین، قرن‌ها منبع آب برای کشاورزی، سکونت و حیات در بسیاری از نقاط ایران و دیگر کشورهای خشک بوده است. قنات نه‌تنها نمادی از دانش و تجربه نیاکان ما در مدیریت منابع طبیعی است؛ بلکه حتی امروزه نیز در شرایط کم‌آبی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این مقاله با پاسخ به این پرسش که قنات چیست آشنا خواهید شد و سازوکار قنات، تاریخچه و نقش شگرف آن در توسعه پایدار را بهتر درک خواهید کرد؛ پس ادامه این مطلب را از دست ندهید.
قنات چیست؟
به‌عنوان یک پاسخ کل‌گرایانه به پرسش «قنات چیست» باید گفت که قنات یا کاریز به معنی کانال و آبراه، در واقع ساختاری زیرزمینی است که برای جمعآوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آسیای غربی و میانه دارای اقلیمی گرم و خشک است و نسبت به مساحت خود، آب‌های جاری اندکی دارد؛ به‌همین واسطه مردمان گذشته دست به ابتکاری زده بودند تا از آب‌های زیرزمینی بهترین استفاده را ببرند. آنان با ذکاوت و نوآوری فوق‌العاده‌ای، از هدایت آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و عمومی بهره می‌بردند.
واضح‌ترین تعریف قنات یا کاریز را می‌توان این‌گونه بیان کرد که قنات به معنی کانال و آبراه است. در واقع، قناتها ساختارهای زیرزمینی هستند که برای جمعآوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار میگیرند. قناتها در ابتدا در نواحی کوهستانی آسیای مرکزی و منطقه قفقاز معمول بودند. از این قناتها، برای تامین آب مورد نیاز خانوار و آبیاری محصولات کشاورزی استفاده می‌شد.
معنی قنات
قنات یک واژه عربی ریشه گرفته از «کنات» در زبان فارسی است؛ درحالی‌که کاریز واژه‌ای فارسی بوده و از «کهریز» مشتق شده است. در شرق ایران، افغانستان و آسیای میانه بیشتر از واژه کاریز استفاده می‌شود؛ درحالی‌که در غرب ایران واژه قنات کاربرد بیشتری دارد. کنات از ریشه فعل کندن یا کانال گرفته شده است. امروزه در کشورهای مختلف بیش از ۲۷ اسم برای قنات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کنات از ریشه فعل کندن یا کانال گرفته شده است
ساختار قنات
هر قنات متشکل از یک یا چند مجرای زهکشی به ارتفاع معمولا یک تا ۱٫۴ متر و قطر ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و نیز دیوارهای مستحکم در کناره‌ها است. چاه‌های تهویه عمودی که به کارگران امکان دسترسی به قنات را می‌داد، به مجرای زهکشی متصل شده و در نهایت به کانال زهکشی منتهی می‌شد. طول مجرای زهکشی ممکن است به چندین کیلومتر نیز برسد. قنات زارچ در استان یزد به‌عنوان طولانی‌ترین قنات جهان، حدود ۸۰ کیلومتر طول دارد.
شیوه ساخت قنات از نسلی به نسل دیگر منتقل شد. ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایه‌های درون زمین و نیز مهندسی بود. یکی از مهم‌ترین شرایط ایجاد قنات، اندازه‌گیری دقیق زوایای مجرای زهکشی آن بود. اگر این زاویه خیلی تنگ می‌شد، اجازه عبور جریان آب را نمی‌داد و اگر زاویه شیب تند می‌بود، موجب فرسایش و از بین رفتن ساختارهای زیرزمینی قنات می‌شد. به‌طور متوسط، در هر یک متر از مجرای زهکشی سالم، ۰٫۳ تا ۰٫۶ لیتر آب در ثانیه جاری می‌شود.
ساخت قنات نیازمند درک دقیقی از لایه‌های درون زمین و نیز مهندسی بود
ابوبکر کرجی، ریاضی‌دان و آب‌شناس ایرانی، در سال ۱۰۱۰ میلادی در یکی از کتاب‌های خود، نحوه هدایت آب‌های زیرزمینی را شرح داده است. در این کتاب که «استخراج آب‌های پنهان» نام دارد، جزئیات ساخت و بازسازی قنات، روش‌های کشف آب‌های زیرزمینی و نحوه محاسبه میزان شیب شرح داده شده است. در آن زمان، تعداد قناتها به‌قدری زیاد شده بود که حاکمان منطقه، قوانینی در زمینه استفاده صحیح از آن‌ها وضع کردند.
اگرچه ایرانیان باستان، سازندگان اصلی و برتر قنات بودند؛ اما چیزی نگذشت که علم ایجاد این ساختارها به‌دست مردمان آسیای مرکزی، جنوب قفقاز، شبه‌جزیره عربستان و حتی آفریقای شمالی رسید و آن‌ها نیز به این موضوع پی بردند که قنات چیست. ساخت قنات بعدها در چین هم مشاهده شد.
تاریخچه شکل گیری قنات
در اوایل هزاره یکم قبل از میلاد، گروه‌ها و قبایل کوچک شروع به مهاجرت به فلات ایران کردند؛ جایی که میزان بارش باران در آن کمتر از محل زندگی سابقشان بود. این قبایل، عادت به کشاورزی داشتند و این کار با وجود رودخانه و رودهای زیاد برایشان میسر می‌شد. بنابراین، مجبور بودند برای یافتن آب به جست‌وجوی مکان مناسب بپردازند. در سرزمین‌های فلات ایران، آب و هوا معمولا خشک و طاقت‌فرسا و به‌طور کلی میزان بارش باران هم کم و ناکافی بود. بیشترین بارش باران این منطقه، بین ماه‌های مهر تا فروردین رخ می‌داد.
کشاورزان عهد باستان تلاش می‌کردند در فصول بارش باران، کانال‌ها و آب‌راه‌هایی حفر کنند؛ اما در تابستان این کانال‌ها خشک می‌شدند. بعدها این کشاورزان متوجه شدند، آب‌های جمع‌شده‌ای که در تونل‌های معادن جریان داشت، خشک نشده است.
نخستین‌بار کشاورزان با معدنچی‌هایی که به‌دنبال فلز مس بودند، معامله‌ای کردند که و از آن‌ها خواستند تا برایشان قنات بسازند
کشاورزان با معدنچی‌هایی که به‌دنبال فلز مس بودند، معامله‌ای کردند که طی آن از معدنچی‌ها خواستند برایشان تونل بسازند. کشاورزان می‌خواستند مطمئن شوند آبی که از نقاط مختلف جمعآوری می‌شود و یک رود کوچک تشکیل می‌دهد، برای مصارف کشاورزی و آبیاری آنان کافی خواهد بود یا خیر؟
در نهایت کشاورزان ایران باستان، با کمک معدنچی‌ها توانستند یک سیستم آبی زیرزمینی برای آبیاری محصولات خود در فصول گرم سال تعبیه کنند. طبق کاوش‌های صورت گرفته، این ابداع در شمال غرب ایران کنونی و در حوالی مرز ترکیه انجام شده است.
قدمت قنات
محققان بریتانیایی معتقدند که قدمت ساخت و ساز قنات به چندین دوره مختلف باز‌می‌گردد. در ابتدا قنات توسط ایرانیان ساخته شد. سپس رومی‌ها با تاثیرپذیری از ابداعات مردم خاورمیانه، یک شبکه آبی مشابه قنات را طی دوران حکومت خود در مصر ساختند. قنات قصبه گناباد قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین قنات جهان است که قدمت آن را به حدود ۲,۵۰۰ سال قبل نسبت می‌دهند.
در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم میلادی، یک جهانگرد فرانسوی-بریتانیایی به نام «ژان چاردین» در جایی چنین نوشته است:
ایرانیان نه‌تنها قادر به موقعیت‌یابی محل دقیق آب بودند؛ بلکه این توانایی را نیز داشتند که آب را تا فاصله ۶۰ کیلومتری یا گاهی نیز بیشتر انتقال دهند.
طبق حدس و گمان‌های باستان‌شناسان ایرانی، قدمت بقایای سیستم آبیاری که در سال ۲۰۱۴ میلادی در حوالی سد سیمره استان ایلام یافت شد، به هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح باز‌می‌گردد. اگر اطلاعات به‌دست آمده از این یافته‌ها صحیح باشند، می‌توان به سرچشمه اصلی ساخت قنات پی برد. اگر درستی قدمت بقایای سیستم آبیاری مذکور در سد سیمره تایید شود، نشان می‌دهد که اولین قنات، نه‌تنها در هزاره یکم قبل از میلاد کشف نشده؛ بلکه دو هزار سال پیش از آن مورد استفاده بشر بوده است.
قنات های ایران در یونسکو
واژه قنات ایرانی که امروزه می‌شنویم، درواقع مجموعه‌ای از قناتهای کشورمان است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. در سال ۲۰۱۶ میلادی مصادف با تیرماه ۱۳۹۵ شمسی، سازمان میراث فرهنگی ایران پرونده‌ای با نام قناتهای ایرانی به یونسکو ارسال کرد و این پرونده پس از ارزیابی به ثبت رسید. این مجموعه به‌عنوان بیستمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید تا دانایی و مهارت نیاکان ایرانی ما را برای نسل کنونی و نسل‌های آینده به اثبات برساند.
فهرست ۱۱ تایی قناتهای ایرانی شامل موارد زیر است:
- قنات قصبه گناباد
- قنات بلده فردوس
- قنات گوهر ریز جوپار
- قناتهای دوقلوی اکبرآباد و قاسمآباد بم (هریک به صورت مستقل)
- قنات مزد آباد یزد
- قنات مون اردستان
- قنات وزوان
- قنات ابراهیم‌آباد اراک
- قنات حسن‌آباد مشیر
- قنات زارچ یزد
قنات مظهر نبوغ و شایستگی اجداد ما ایرانیان است؛ سازه‌ای که متخصصان با وجود گذشت هزاران سال همچنان در حال کشف خصوصیات شگفت‌انگیز آن هستند. نظر و دانسته‌های خود را در خصوص قنات و آبراه‌های تاریخی ایران با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
منبع عکس کاور: ویکی‌مدیا | عکاس: Karizography (قنات قصبه گناباد)
سوالات متداول
قنات چیست؟
قنات به معنی کانال و آبراه است. در واقع، قناتها ساختارهای زیرزمینی هستند که برای جمعآوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار میگیرند.
قنات های ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو کدامند؟
قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات گوهر ریز جوپار، قناتهای دوقلوی اکبرآباد و قاسمآباد بم و قنات زارچ یزد از جمله ۱۱ قنات ایرانی در فهرست یونسکو هستند.