کاخهای پرنده ترکیه؛ معماری عثمانی برای پرندگان استانبول
بسیاری از کسانی که به استانبول سفر میکنند، خبر ندارند که این شهر میزبان لانههای سنگی پانصد سالهای است که احترام گذشتگان به حیوانات را بازنمایی میکند. این شاهکارهای کوچک که اغلب زیر لبه بامها پنهان شدهاند، روایتگر داستانی فراموششده از همزیستی مهربانانه انسان و طبیعت در دل هیاهوی شهری هستند. (BBC)
در گوشههایی از بافت قدیمی استانبول، ساختمانهای سنگی و دو طبقه با سقف شیروانی قرار دارد که شاید در نگاه اول کهنه و نیازمند بازسازی به نظر برسد. بخشهایی از دیوارهای بیرونیشان در حال ریختن است؛ اما روی همین دیوارها چیزی نصب شده که آن را به خانهای عالی برای پرندگان شهر تبدیل کرده است.
سازههایی سنگی که با ظرافت تراشیده شدهاند، باشکوهتر از آن هستند که فقط «لانه» نامیده شوند و به آنها «کاخ پرندگان» یا «کوشک پرندگان» میگویند. دهها نمونه از این آثار که زیر لبه بام مسجدها، مقبرهها و ساختمانهای قدیمی مرکز شهر جا خوش کردهاند، اغلب از دید ۱۶ میلیون شهروند و رهگذر پنهان میمانند؛ درحالیکه از نظر فرهنگی، تاریخی و حتی محیطزیستی گنجینهای ارزشمند به شمار میآیند.
یک راهنمای گردشگری در این باره میگوید:
هرکدام از این کاخهای پرنده، معماری منحصربهفرد و زیبایی خیرهکنندهای دارند که نشانی از درایت و مهربانی سازندگان آن است.
نیکوکاری و خیرات همیشه جایگاه ویژهای در فرهنگ اسلامی داشته و در گذشته، این مهربانی شامل حال حیوانات هم میشده است. بنیادهای نیکوکاری زیادی وجود داشت که درآمدشان صرف غذادادن به حیوانات بیسرپناه یا درمان آنها میشد. حتی روی سنگقبرها حوضچههای کوچکی میتراشیدند تا آب باران در آن جمع شود و پرندگان و حیوانات از آن بنوشند.
در دوران امپراتوری عثمانی، پرندگان جایگاه خاصی داشتند؛ چراکه نماد پرکشیدن روح به سوی آسمان بودند. یک استاد تاریخ هنر اسلامی توضیح میدهد:
در استانبول، این خانهها را بیشتر روی دیوارهای رو به قبله مسجدها میبینید. انگار میخواستند صدای آواز پرندگان با صدای دعا و نیایش مردم درهمبیامیزد و با هم به سوی آسمان برود.
قدمت تعبیه لانه پرندگان در معماری ساختمانها، احتمالا به دوران سلجوقیان (قرن ۱۳ میلادی) برمیگردد. در ابتدا اینها فقط حفرههایی ساده در نمای ساختمان بودند تا گنجشکها و پرستوها بتوانند در امان بمانند؛ اما از اوایل قرن ۱۶، این پناهگاهها کمکم شبیه به ماکتهای مینیاتوری از ساختمانهای واقعی شدند.
اوج هنر کاخهای مینیاتوری در قرن ۱۸ و زمانی بود که معماری منطقه تحتتاثیر سبکهای هنری پرزرقوبرق اروپایی (مثل باروک) قرار گرفت. معماران و سنگتراشان تلاش میکردند هنر و خلاقیت خود را در این ابعاد کوچک به نمایش بگذارند.
بعضی از این لانهها واقعا شبیه قصرهای کوچکاند که سقفهای گنبدی، پلههای مینیاتوری و نردههای ظریف تراشخورده دارند. مثلا روی دیوار یکی از مسجدهای قدیمی، دو خانه پرنده وجود دارد که دقیقا به شکل مسجد ساخته شدهاند و حتی دو مناره کوچک هم دارند! گفته میشود چون در آن زمان سنگتراشان ماهری در شهر بودند، این لانهها گاهی حکم «ویترینی برای هنرشان» را داشت تا مهارتشان را در ساخت فرمهای پیچیده به رخ بکشند.
سازههایی که برای پرندگان ساخته میشدند فقط جنبه تزیینی نداشتند؛ بلکه کاملا کاربردی بودند. با ساختن این جایگاههای مخصوص، پرندگان تشویق میشدند که همانجا لانه کنند و به بخشهای دیگر ساختمان آسیب نزنند.
یک بومشناس در این باره میگوید:
سازندگان این خانهها واقعا فکر همه چیز را کرده بودند. همه چیز، از اندازه دهانه ورودی گرفته تا جهت قرارگیری آنها (رو به شمال یا جنوب) برای محافظت در برابر باد و سرما، کاملا دقیق بود. لانههایی که امروزه مردم میسازند گاهی ورودیهای خیلی بزرگی دارند و پرندگان بزرگتر مثل کلاغها میتوانند به راحتی وارد آن شوند و تخم پرندگان کوچک را بخورند؛ اما قدیمیها این ظرافتها را رعایت میکردند.
برخی معتقدند ساخت لانهها نوعی «کفاره» یا جبران خسارت بوده است؛ مثلا جبران بریدن درختان و تخریب طبیعت برای ساختن مسجدها و پلها؛ اما در دنیای مدرن امروز که فشار بر طبیعت بیشتر از همیشه است، این پناهگاههای قدیمی هم در حال فرسایش و نابودی هستند.
بسیاری از آنها که از سنگهای آهکی نرم ساخته شده بودند، در اثر باد و باران فرسوده شدهاند و برخی دیگر پشت ساختمانهای جدید پنهان ماندهاند. از قرن نوزدهم به بعد، با تغییر سبک زندگی و معماری، ساخت چنین پناهگاههایی تقریبا متوقف شد.
این خانههای کوچک یادآور سنتی کهن از مهماننوازیاند؛ تفکری که به ما یادآوری میکند شهر فقط متعلق به انسانها نیست و شاید الگویی باشد برای اینکه در آینده دوباره بتوانیم این رابطه را با طبیعت ترمیم کنیم.
شما هم در سفرهایتان با چنین معماریهای شگفتانگیزی روبهرو شدهاید؟ تجربههایتان را با ما و مخاطبان دیگر کجارو در میان بگذارید.
منبع عکس کاور: bbc.com، عکاس: نامشخص
