مار آناکوندا؛ ساکن غول‌پیکر رودخانه آمازون

مارهای «آناکوندا»، ساکنان آرام، اما غول‌پیکر جنگل‌های آمازون هستند که به‌عنوان عضوی از خانواده مارهای بوآ شناخته می‌شوند. این‌ ‌گونه از خزندگان پولک‌دار، انواع گوناگونی دارند و در نقاط مختلف آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند. آن‌ها گوشتخوارند و جانداران زنده را شکار می‌کنند؛ اما علاقه‌ای به شکار انسان‌ها ندارند و موارد بسیار نادری از آسیب دیدن انسان‌ها توسط مارهای آناکوندا گزارش شده است. این دسته از مارها، در رده گونه‌های غیرسمی و بدون نیش قرار دارند؛ ولی بومیان و کشاورزان کشورهای آمریکای جنوبی برای حفاظت از مزارع، دام‌ها و حیوانات اهلی و نیز به‌دلیل ترس از جثه بزرگ آنان، درصدد نابودی و هلاکتشان هستند.

«آناکوندا» (Anaconda) نامی است که به چهار گونه از مارهای بزرگ، غیرسمی و آبزی ساکن در مناطق گرمسیری آمریکای جنوبی نسبت داده می‌شود. این مارها از خانواده مارهای بوآ هستند. نام علمی انواع گونه‌های مار آناکوندا عبارت‌اند از آناکوندای سبز (E.murinus)، آناکوندای زرد یا پاراگوئه‌ای (E.notaeus)، آناکوندای خال‌‌خالی (E.deschauenseei)، آناکوندای بولیویایی یا بنی (E.beniensis).

بزرگ‌ترین و مشهورترین نوع مارهای آناکوندا، آناکوندای سبز است که در حالت عادی می‌تواند تا ۷٫۵ متر رشد کند و وزنی حدود ۹۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم داشته باشد. آناکوندای سبز، بدنی زیتونی رنگ دارد که روی آن خال‌های بیضوی سیاه به‌هم‌پیوسته خودنمایی می‌کند. آناکوندای زرد نیز نوع کوچک‌تری از این خانواده است که در حالت عادی، حدود پنج متر طول دارد. آناکوندای بنی و خال‌خالی هم دو گونه دیگر از این غول‌پیکران بی‌خطر محسوب می شوندکه شباهت زیادی به آناکونداهای زرد دارند.

طول عمر مارهای آناکوندا حدود ۳۰ سال است و در سه تا چهار سالگی به بلوغ می‌رسند. دوره بارداری آنان بین ۶ تا هفت ماه است و در هر زایمان، بین ۲۴ تا ۵۰ عدد نوزاد به چرخه تولید مثل‌شان وارد می‌کنند. اندازه نوزادان مارهای آناکوندا هنگام تولد ۶۰ تا ۹۴ سانتی‌متر است و پس از بلوغ بسته به گونه‌شان، تا ۹ متر می‌توانند قد بکشند. قطر بدن مارهای آناکوندا می‌تواند تا ۳۰ سانتی‌متر برسد و آن‌ها تا ۲۵۰ کیلوگرم وزن دارند. در این‌ ‌گونه جانوری ماده‌ها از نرها بزرگترند و رژیم غذایی آنان گوشتخواری و لاشه‌خواری است. مارهای آناکوندا در رده خزندگان، راسته پولک‌داران و خانواده مارهای بوآ دسته‌بندی می‌شوند.

مار آناکوندا سبز در رودخانه جنگل آمازون؛ منبع عکس: vecteezy.com؛ عکاس: blockbits

در مارهای آناکوندا، ماده‌ها از نرها بزرگ‌جثه‌تر و قوی‌تر هستند. در این‌گونه از خزندگان سیستم جفتگیری به‌صورت چند‌همسری است؛ یعنی یک ماده با چند نر جفتگیری می‌کند. فصل جفتگیری آنان اغلب در فصل بارانی (بین آوریل تا ژوئن) است. در این دوران ماده‌ها در مکانی مناسب ساکن می‌شوند و بی‌حرکت می‌مانند؛ سپس با انتشار بویی خاص، نرها را به‌سمت خود جذب می‌کنند. بوی منتشر شده از آناکوندای ماده در هوا به‌وسیله زبان مارهای نر چشیده می‌شود و این‌گونه آنان ماده‌ای را که آماده تولید مثل است پیدا می‌کنند. پس از جذب نرها، یک ماده با دو تا ۱۲ نر «توپ جفتگیری» تشکیل می‌دهد. به این صورت که نرها دور ماده به‌شکل یک توده پیچ‌خورده جمع می‌شوند و تا چهار هفته در این حالت می‌مانند. این فرایند معمولا در آب انجام می‌شود. آناکوندای سبز در هر تولید مثل به‌طور متوسط ۳۰ نوزاد به دنیا می‌آورد و آناکوندای زرد معمولا حدود ۱۰ تا ۳۰ نوزاد زایمان می‌کند.

نوزاد مار آناکوندا سبز؛ منبع عکس: animals.sandiegozoo.org؛ عکاس: نامشخص

آناکونداها برخلاف سایر مارها، تخم ریزی نمی‌کنند؛ بلکه جنین‌های خود را در یک غشای شفاف و نه در تخم، داخل بدنشان نگه‌می‌دارند. این غشای شفاف در کیسه‌ای قرار دارد و به بدن مادر متصل است. مار ماده این کیسه را هفت ماه در شکم خود حمل می‌کند. در هنگام زایمان، مادر غشای محافظتی نوزادان را از بدنش خارج می‌کند و آن را در طبیعت به حال خود رها می‌کند و می‌رود. سپس نوزادان با خروج از غشا، زندگی مستقل خود را آغاز می‌کنند. مارهای کوچک تازه متولد شده بدون اینکه از والدین خود آموخته باشند، بلافاصله پس از تولد مخفی می‌شوند و در کمین شکار می‌نشینند. نوزادان در این‌گونه هیچ مراقبت و آموزشی از مادرشان دریافت نمی‌کنند و باید به‌تنهایی از پس موانع و خطرات زندگی‌شان برآیند تا در سن ۳ تا ۴ سالگی به بلوغ جنسی برسند. طول عمر آناکونداها در طبیعت ۱۰ تا ۲۰ سال و در شرایط حفاظت‌شده ۳۰ سال است.

نوزاد مار آناکوندا زرد؛ منبع عکس: vecteezy.com؛ عکاس: graphics_magic

این دسته از مارهای بوآ به قدرت فشردن طعمه معروف‌اند. مارهای آناکوندا سمی نیستند و شکار خود را با نیش‌زدن نمی‌کشند؛ بلکه با پیچیدن به دور طعمه و ایجاد فشار، جریان خون و تنفس او را متوقف می‌کنند و از پا درمی‌آورند. آرواره‌های آناکونداها با رباط‌های کش‌سان بسیار قوی به‌هم متصل است و دهانشان این قابلیت را دارد که به‌اندازه‌ای بزرگ‌تر از سرشان باز شود تا بتوانند طعمه‌های درشت را ببلعند. آناکونداها قادرند که طعمه‌های بزرگی مانند گراز وحشی و حتی تمساح‌های کوچک را شکار کنند و قورت دهند. مار آناکوندا بعد از بلعیدن طعمه تا چند هفته نیاز به غذا ندارد و لاشه حیوان خورده‌شده در شکم او به‌مرور هضم می‌شود و انرژی مورد نیازش برای بقا را تامین می‌کند.

مار آناکوندا بنی؛ منبع عکس: vecteezy.com؛ عکاس: dsomgallery

مار آناکوندا شکارچی رأس زنجیره غذایی است. به این معنا که پس از بالغ شدن، جز انسان، تنها انگشت‌شمار موجودات دیگر می‌توانند او را شکار کنند. این‌گونه از مارها می‌توانند ماهی‌ها و سایز موجودات آبزی، خزندگان بزرگ مانند تمساح‌ها، پستانداران بزرگ‌جثه مانند خوک‌های وحشی، گرازها و جگوارها، پرندگان آبزی، لاک‌پشت‌ها و... را به دام اندازند.

آناکونداها شکارچیان فعالی نیستند و از روش کمین کردن و در انتظار طعمه ماندن، غذا به‌دست می‌آورند. آنان پس از به دام انداختن شکارشان با پیچیدن بدن خود دور طعمه، آن را از پا درمی‌آورند و درسته می‌بلعند.

آناکونداهای زرد بیشتر به شکار مهره‌داران کوچک‌تر و لاشه‌خواری تمایل دارند؛ در حالی که آناکونداهای سبز معمولا در آب کمین می‌کنند و در تاریکی شب به طعمه‌های بزرگ حمله‌ور می‌شوند. آن‌ها پس از صید برای آنکه غذایشان را با سایر حیوانات سهیم نشوند و راحت‌تر آن را ببلعند؛ شکار را داخل رودخانه می‌برند و در آب غذایشان را می‌خورند. این مارها بعد از خوردن یک وعده غذایی بزرگ، می‌توانند تا هفته‌ها یا حتی ماه‌ها از شکار کردن و غذا خوردن بی‌نیاز باشند.

در باغ‌وحش‌ها و مناطق محافظت‌شده، آناکونداها با لاشه جوندگان و خرگوش‌های تغذیه می‌شوند. مواردی از حمله آناکوندا به انسان هم وجود دارد، اما این اتفاق بسیار نادر است و آنان علاقه چندانی به خوردن انسان‌ها ندارند.

مار آناکوندا سبز؛ منبع عکس: National Geographic؛ عکاس: نامشخص

محل زندگی مارهای آناکوندا جنگل‌های برزیل و اطراف رود بزرگ آمازون است. آن‌ها در مناطق وسیعی از سیستم‌های رودخانه‌ای و باتلاق‌های گرمسیری آمریکای جنوبی هستند. این منطقه گرم و مرطوب با پوشش گیاهی متراکم، زیستگاه مناسبی برای این مارهای غول‌پیکر فراهم کرده است. آناکونداها بیشتر وقت خود را در آب‌های تیره و گل‌آلود می‌گذرانند تا هم از خطرات پنهان شوند و هم تحمل وزن زیادشان برایشان آسان‌تر باشد.

آناکونداها شناگران و غواصان ماهری هستند. چشم‌ها و سوراخ‌های بینی‌شان در بالای سر قرار دارد و این‌گونه می‌توانند در آب کمین کنند و دیده نشوند. این مارهای تنبل اغلب اوقات در کنار رودخانه‌ها یا روی شاخه‌های درختان نزدیک آب استراحت می‌کنند و در صورت خطر یا نزدیک شدن موجودات لذیذ آبزی به سرعت خود را به آب می‌اندازند.

نوعی از آناکونداهای سبز که به «آناکوندای سبز شمالی» مشهورند؛ در دشت‌های کم ارتفاع، علف‌زارهای خشک و محدوده شمالی جنگل‌های آمازون زندگی می‌کنند؛ در حالی که «آناکونداهای سبز جنوبی» بیشتر به مناطق مردابی و رودخانه‌ای برای زیستن علاقه دارند. آناکونداهای زرد در در مناطق مختلف آمازون، به‌ویژه در رودخانه‌های آرژانتین و برزیل و تالاب‌ها، مرداب‌ها و زیستگاه‌های آبی اطراف رود «پاراگوئه» (Rio Paraguai) یافت می‌شوند. آناکونداهای خال‌‌خالی در آب‌های راکد و بدون جریان نواحی پایین رودخانه آمازون زندگی می‌کنند و این منطقه را به‌خاطر کم و زیاد شدن میزان آب در فصل‌های مختلف سال دوست دارند. آناکونداهای بنی هم عمدتا در مناطق سیل‌زده فصلی در شمال و مرکز کشور «بولیوی» سکونت دارند.

مار آناکوندا در علفزارهای آمازون؛ منبع عکس: Fandom.com؛ عکاس: نامشخص

روند رشد جمعیت مارهای آناکوندا نامشخص است؛ اما تغیرات اقلیمی کره زمین، گرم شدن هوا، از بین رفتن بخش گسترده‌ای از زیستگاه‌هایشان توسط انسان‌ها، خشک شدن تالاب‌ها، افزایش زمین‌های کشاورزی، شکار شدن و... از جمله عواملی است که تعداد آنان را بسیار کاهش داده است.

آناکونداهای زرد، بنی و خال‌ خالی به‌دلیل ارزشمند بود گوشت و پوستشان شکار می‌شوند؛ اما توسط «اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت» (IUCN) در دسته جاندارانی قرار دارند که به‌نظر می‌رسد خطر انقراضی آنان را تهدید نمی‌کند.

آناکونداهای سبز با تهدیدات متعددی در زیستگاه طبیعی خود مواجه‌اند. این مارهای عظیم به‌خاطر جثه بزرگشان بیشتر در معرض دید انسان‌ها قرار دارند و در بسیاری از مناطق آمریکای جنوبی، هم به‌طور قانونی و هم غیرقانونی شکار می‌شوند. گوشت آنان ارزش چندانی ندارد؛ اما پوستشان بسیار ارزشمند و گران‌قیمت است. همچنین مردم محلی و کشاورزان و دام‌داران ابهت ترسناک آناکونداهای سبز را تهدیدی برای دام‌ها، مزارع و عزیزانشان می‌بینند. نوزادان مارهای آناکوندا نیز یکی از منابع درامدی بازار سیاه فروش حیوانات خانگی هستند. سودجویان این مارهای به بلوغ نرسیده را زنده شکار می‌کنند و به‌عنوان حیوان خانگی در سراسر جهان می‌فروشند. این عوامل موجب ایجاد خطر انقراض برای آناکونداهای سبز شده است.

برخلاف تصور رایج، مارهای آناکوندا اصلا حیوان خانگی مناسبی نیستند. این جانداران به طبیعت وحشی تعلق دارند و جدا کردنشان از زیستگاه طبیعی و نگه‌داری‌شان در خانه خطرناک است. آنان به سرعت رشد می‌کنند، بسیار قوی هستند و در صورت احساس خطر، بوی ناخوشایندی آزاد می‌کنند. وجود مارهای آناکوندا تنها در طبیعت است که صدمه‌ای به انسان نمی‌زند و خطری برای بشر ندارد.

مار آناکوندا سبز روی صخره بزرگ در آب؛ منبع عکس: vecteezy.com؛ عکاس: dsomgallery

بزرگ‌ترین نوع میان مارهای آناکوندا، آناکوندا ماده سبزرنگی‌ است که در محدوده شمالی جنگل‌های آمازون، در کشور اکوادور زندگی می‌کند. نخستین بار او را در فیلم‌برداری‌های هوایی دیده‌اند. گروهی از دانشمندان زیست‌محیطی و زیست‌شناسی جانوری، طی تهیه مستند هوایی از حیات‌وحش آمازون، با بزرگ‌ترین مار دیده‌شده توسط بشر مواجه شدند. پس از بررسی‌های آزمایشگاهی و ژنتیکی روی این خزنده غول‌پیکر ناشناخته، شمایل شگفت‌انگیز آن به گفته «پروفسور برایان فرای» (Professor Bryan Fry) رئیس تیم تحقیقاتی دانشگاه «کوئینزلند»، این‌گونه توصیف شد:

آناکوندا ماده‌ای که با آن روبه‌رو شدیم طولی معادل ۶٫۵ متر داشت. پس از بررسی متوجه شدیم این مار با گونه‌ای از آناکونداهای سبز که در حوزه جنوبی جنگل‌های آمازون زندگی می‌کنند، ۵٫۵ درصد تفاوت ژنتیکی دارد. این مقدار بسیار قابل‌توجه است. برای مقایسه بهتر به شما یادآوری می‌کنم که تفاوت ژنتیکی انسان و شامپانزه تنها دو درصد است. ما امیدواریم که با بررسی نحوه تولید مثل این نوع از بوآها، درک بهتری از اکوسیستم آمازون به‌دست آوریم.

چند سال پس از آن‌که تیم پروفسور فرای نتایج مشاهدات و تحقیقاتشان را منتشر کردند، بومیان اکوادور گزارش دادند که مار آناکوندایی با ۷٫۵ متر طول و حدود ۵۰۰ کیلوگرم وزن در این منطقه مشاهده کرده‌اند.

مار آناکوندا سبز در حال پوست اندازی؛ منبع عکس: Britannica.com؛ عکاس: نامشخص

آیا تابه‌حال مستندی درباره مار آناکوندا دیده‌اید؟ آیا مواجهه با چنین موجود عظیم‌الجثه‌ای برای شما هم ترسناک است؟ لطفا دیدگاه‌های خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس کاور: مار آناکوندا سبز در آب‌های جنگل آمازون؛ منبع عکس: vecteezy.com؛ عکاس: blockbits