بیدار شدن در دوران قدیم؛ از صداهای طبیعی تا زنگ‌های کلیسا

از میان تمام اختراعات مدرنی که در زندگی روزمره به آن‌ها وابسته‌ایم، شاید ساعت‌‌های زنگ‌دار از منفورترین اختراعات بشر به‌شمار آیند؛ زیرا صدای آزاردهنده و ناگهانی آن‌ها ما را به شکلی ناخوشایند از خواب بیدار می‌کند و به دنیای واقعی برمی‌گرداند. هرچند ساعت‌های زنگ‌دار آزاردهنده هستند، برای بیرون کشیدن ما از رختخواب ضروری‌اند. حال این سوال مطرح می‌شود که مردم قبل از اختراع ساعت‌های زنگ‌دار، چگونه از خواب بیدار می‌شدند؟

نگاهی به الگوهای از خواب بیدار شدن از گذشته تا به امروز

از دیرباز، تعیین زمان از چالش‌های اصلی بشر به‌شمار می‌آمد. یونانیان و مصریان باستان با استفاده از اختراعات مختلفی مانند ساعت‌های آفتابی و «ابلیسک‌های» (obelisk) بلند، زمان را بر اساس حرکت خورشید و تغییر سایه‌ها مشخص می‌کردند. قدمت ابزارهایی مانند ساعت‌های شنی، ساعت‌های آبی و چراغ‌های نفتی که عبور زمان را با حرکت شن، آب و روغن تنظیم می‌کردند، به حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد.

منبع عکس: سایت historyfacts.com. عکاس: نامشخص

ساعت‌های شمعی در چین باستان، از اولین اختراعات بشر برای بیدار شدن از خواب صبحگاهی هستند. این دستگاه‌های ساده، شامل شمع‌هایی بودند که با میخ‌هایی کوچک همراه می‌شدند. میخ‌ها هنگام سوختن و ذوب شدن شمع‌ها، رها می‌شدند و درون سینی فلزی می‌افتادند. برخورد میخ با سینی، صدای بلندی تولید می‌کرد تا به‌عنوان زنگ هشدار، افراد را در زمان مورد نظر بیدار کند.

اختراعات اولیه مانند ساعت‌های شمعی به‌دلیل سادگی و نقص‌های ذاتی، غیرقابل پیش‌بینی و نامطمئن بودند. این دستگاه‌ها به‌طور مکرر دچار مشکل می‌شدند و ممکن بود در زمان‌های نامناسب، افراد را بیدار کنند یا حتی از کار بیفتند؛ بنابراین انسان‌ها تا زمان پیدایش اختراعات مکانیکی دقیق‌تر، مجبور بودند به زمان‌سنجی ذاتی، یعنی ساعت درونی بدن تکیه کنند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: de:Benutzer:Flyout

«هموستاز» (homeostasis) و «ریتم‌های سیرکادین» (circadian rhythms) دو فرایند زیستی اصلی هستند که الگوهای طبیعی خواب و بیداری‌ انسان‌ها را تنظیم می‌کنند. هموستاز، یک فرایند سیگنال‌دهی است که توسط ناحیه «هیپوتالاموس» (hypothalamus) در مغز کنترل می‌شود. ریتم‌های سیرکادین نیز به چرخه‌های ۲۴ ساعته خواب و بیداری مربوط می‌شوند و به تنظیم زمان خواب و بیداری ما کمک می‌کنند. این دو فرایند زیستی به‌طور هم‌زمان کار می‌کنند تا الگوهای خواب‌مان را تنظیم کنند و بتوانیم در زمان مناسب بخوابیم و بیدار شویم.

«ملیندا جکسون» (Melinda Jackson)، پژوهشگر ارشد در زمینه خواب و روان‌شناسی از دانشگاه فناوری «رویال ملبورن» (Royal Melbourne) استرالیا، گفت:

هرچه مدت بیشتری بیدار بمانیم، میل ما به خواب و احتمال خوابیدن‌مان افزایش می‌یابد. این فرایند نشان‌دهنده نیاز طبیعی بدن به استراحت و خواب است. در حین خواب شبانه، میل افراد به خواب و استراحت کاهش می‌یابد و این سیگنال نشان می‌دهد که بدن برای بیدار شدن، آماده می‌شود.

ریتم سیرکادین که به‌وسیله سلول‌های خاصی در هیپوتالاموس کنترل می‌شود، فرآیندی موازی است که مراحل خواب‌آلودگی و هوشیاری را در طول روز تنظیم می‌کند. این فرایند تحت‌تاثیر عوامل محیطی مانند نور و تاریکی قرار دارد و به همین دلیل، دوره‌های هوشیاری و خواب‌آلودگی معمولا با نور صبحگاهی و تاریکی شب هم‌زمان می‌شوند. جکسون تاکید می‌کند:

زمان‌هایی که زنگ‌های هشدار وجود نداشت، مردم به‌طور طبیعی و به‌وسیله ریتم سیرکادین بدن‌شان بیدار می‌شدند. در چنین شرایطی، پرتوهای نور خورشید، هنگام طلوع، به‌عنوان سیگنالی طبیعی برای بیدار شدن افراد، بعد از چندین ساعت خواب شبانه عمل می‌کردند.

«ساشا هندلی» (Sasha Handley)، استاد ارشد تاریخ مدرن اولیه در دانشگاه «منچستر» (Manchester) بریتانیا، طبق تحقیقات خود درباره الگوهای تاریخی خواب می‌گوید:

مردم در دوران مسیحیت اغلب تخت‌های خود را به‌سمت شرق، یعنی جایی که خورشید طلوع می‌کرد، قرار می‌دادند. به گفته او، این کار بخشی از باورهای مذهبی آن‌ها محسوب می‌شد؛ زیرا معتقد بودند که مسیح هنگام رستاخیز از سمت شرق بازخواهد گشت. این جهت‌گیری، علاوه بر باورهای مذهبی، به بیدار شدن مردم با نور طبیعی خورشید نیز کمک می‌کرد.

منبع عکس: سایت my-wall-clock.com. عکاس: نامشخص

ساشا هندلی در گفت‌وگو با «لایو ساینس» (Live Science) اشاره می‌کند که امروزه، تصور اینکه الگوهای خواب و بیداری به‌طور مستقیم تحت‌تاثیر طلوع و غروب خورشید باشد، سخت است.

هندلی در ادامه گفت:

در آن زمان، خانه‌ها در برابر صداهای بیرونی عایق نبودند؛ مانند کاری که ما امروز با پنجره‌های دوجداره و دیوارهای عایق انجام می‌دهیم. وی افزود، پیش از انقلاب صنعتی، مردم بیشتر از طریق کشاورزی امرار معاش می‌کردند؛ بنابراین صداهای طبیعت نقش مهمی در زندگی آن‌ها داشت. صدای خروس‌ها که هنگام صبح آواز می‌خواندند یا گاوهایی که آماده دوشیدن بودند، معمولا خواب مردم را مختل می‌کرد. همچنین ناقوس‌های کلیسا نیز به‌عنوان نوعی زنگ هشدار، مردم را در ساعات خاصی از روز بیدار می‌کردند.

با ظهور اولین ساعت‌های زنگ‌دار خانگی معروف به «ساعت‌های فانوسی» (lantern clocks)، در دهه ۱۶۰۰ و اوایل ۱۷۰۰ میلادی، مردم دیگر خودجوش از خواب بیدار نمی‌شدند. عملکرد ساعت‌های فانوسی به‌این‌گونه بود که با وزنه‌های داخلی کار می‌کردند و در زمان مقرر زنگی را به صدا در می‌آوردند.

منبع عکس: سایت The Trustees of the British Museum. عکاس: نامشخص

در بریتانیای دهه ۱۸۰۰، خانواده‌های ثروتمند برای بیدار شدن از افرادی به نام «ناکر-آپر» (knocker-uppers) کمک می‌گرفتند. «ناکر-آپرها» با استفاده از چوب‌های بلند به پنجره‌ خانه‌ها می‌زدند تا ساکنان را بیدار کنند؛ حتی برخی از این افراد به‌وسیله نی‌، نخودی را به پنجره‌ مشتریان شلیک می‌کردند تا از بیدار شدن آن‌ها، مطمئن شوند. با این حال، این شیوه سنتی بیدار کردن به‌تدریج، با گسترش ساعت‌های زنگ‌دار ارزان‌قیمت در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ کنار گذاشته شد. این ساعت‌ها، پیشگامان ساعت‌های زنگ‌دار مدرنی بودند که امروزه می‌شناسیم و استفاده می‌کنیم.

ملیندا جکسون معتقد است که وابستگی ما به زنگ‌های هشدار در دنیای مدرن چندان مفید نیست. او توضیح می‌دهد که تمایل افراد به بیشتر خوابیدن در آخر هفته‌ها، نشان‌دهند آن است که در طول هفته خواب کافی ندارند. جکسون می‌گوید:

مردم باید شب‌ها زودتر بخوابند و با این کار زمان بیشتری را به خواب‌شان اختصاص دهند؛ اما اغلب این کار را انجام نمی‌دهند.

زندگی پرمشغله و شلوغ ما باعث شده است که بیشتر و طولانی‌تر کار کنیم و شب‌ها را با تماشای تلویزیون، کار با لپ‌تاپ و استفاده از تلفن همراه بگذرانیم. او تاکید می‌کند که خواب دیگر در اولویت زندگی ما نیست و این مسئله ما را مجبور به استفاده از زنگ‌های هشدار برای به موقع بیدار شدن می‌کند.

ساشا هندلی معتقد است:

تاریخ می‌تواند در زمینه خواب، درس‌های مهمی به ما بدهد. شواهد به دست آمده از دوران مدرن اولیه، نشان می‌دهد، مردم به فواید خواب اهمیت زیادی می‌دادند و در واقع خواب خوب بخش مهمی از مراقبت‌های بهداشتی روزانه آن‌ها محسوب می‌شد.

شب‌هنگام برای گذشتگان زمان مقدسی به‌شمار می‌آمد. مردم برای بهبود کیفیت خواب خود از نوشیدنی‌های گیاهی خواب‌آور استفاده می‌کردند و بالش‌هایشان را با گل‌های معطر و آرام‌بخش پر می‌کردند. پیش از خواب، افراد اغلب به فعالیت‌های آرامش‌بخش مانند دعا، مدیتیشن یا حتی سرگرمی‌های ساده‌ای مثل گلدوزی مشغول می‌شدند.

ساشا هندلی می‌گوید:

اگر بخواهیم از گذشتگان درس بگیریم، باید خواب را دوباره در مرکز زندگی خود قرار دهیم. آن را گرامی بداریم و از آن لذت ببریم. این بهترین کاری است که می‌توانیم برای سلامتی و بهبود کیفیت زندگی‌مان انجام دهیم و با این کار دیگر، بیدار شدن دشوار نخواهد بود.

منبع عکس: سایت bhelpguide.org. عکاس: نامشخص

شما هم اگر درباره خواب شبانه، اهمیت آن و نحوه بیدار شدن از خواب‌ از گذشته تا به امروز اطلاعات جذابی دارید؛ خوشحال می‌شویم در اختیار مخاطبان کجارو قرار دهید.

منبع عکس کاور: National Museum of Korea؛ عکاس: نامشخص