تاریخچه صابون: از تمدن‌های باستان تا تکنولوژی‌های مدرن

صابون فرمولی بسیار ساده و تاریخچه‌ای طولانی دارد؛ اما هنوز به‌طور دقیق نمی‌توان تخمین زد که مردم از چه زمانی شروع به استفاده از صابون در روند استحمام کردند. این احتمال وجود دارد که صابون، خیلی اتفاقی و از جوشاندن چربی‌ اختراع شده باشد. محققان معتقدند که انسان‌ها در ابتدا، از ترکیب‌های صابونی برای شست‌و‌شوی پارچه استفاده می‌کردند و به‌تدریج و به ويژه پس از جنگ‌های جهانی، به لزوم ضدعفونی و نظافت با صابون پی بردند.

تولید صابون اولیه، ابتدا در خانه‌ها و بعدها در کارخانه‌ها انجام گرفت تا در نهایت، امروزه توسط شرکت‌های بزرگ بهداشتی، تولید و عرضه شود. در این نوشتار، با گمانه‌زنی‌هایی که درباره تاریخچه و روند اختراع صابون وجود دارد، بیشتر آشنا خواهید شد.

آنچه از تاریخچه صابون در این نوشتار خواهید خواند:

هیچ چیز به‌اندازه نظافت بعد از یک روز طولانی و شستن گردوخاک و حس بد پس از تعریق، رضایت آدمی را تامین نمی‌کند. امروزه علاوه بر صابون، محصولات بهداشتی دیگری نیز برای این منظور در دسترس است؛ اما این موضوع که انسان‌ها پیش از اختراع صابون، چگونه خود را تمیز می‌کردند، جای سوال دارد.

حمام عمومی رومی در شهر باث (Bath) انگلستان؛ منبع عکس: livescience؛ عکاس: نامشخص

برای قرن‌های طولانی، آب نقش اصلی را در استحمام ایفا می‌کرد؛ برای مثال، در «تمدن دره سند» (Indus Valley Civilization) که از قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخ بشر به حساب می‌آید و از ۲,۶۰۰ تا ۱,۹۰۰ سال پیش از میلاد، در بخش‌هایی از پاکستان، هند و افغانستان کنونی رونق داشت، حمام بزرگی موسوم به «موهنجو دارو» (Mohenjo-daro) وجود داشت که از اولین حمام‌های عمومی به شمار می‌رفت و به‌عنوان حمام بخار مورد استفاده قرار می‌گرفت.

جودیث ریدنر، مورخ دانشگاه ایالتی می‌‌سی‌‌سی‌پی، در گفت‌وگو با «لایو ساینس» (Live Science) گفته است:

قبل از اینکه صابون به‌عنوان ماده‌ای مهم، در بهداشت شخصی رواج پیدا کند، مردم زیادی وجود داشتند که بوی بدی می‌دادند.

فرمولاسیون مدرن صابون حاوی مواد اضافی بسیاری است؛ اما صابون پایه اولیه‌ با ترکیب بسیار ساده‌ای شکل گرفت. به گفته کریستین کنکول، شیمیدان دانشگاه ایالتی آلبانی، صابون نوعی اسید چرب است؛ به عبارت بهتر، ترکیب قلیایی محلول در آب و نوعی چربی، فرمول شیمیایی آن را تشکیل می‌دهد و این ترکیب شیمیایی، مولکول‌های کثیف را احاطه می‌کند. او در ادامه توضیحات خود می‌گوید:

هر مولکول صابون به‌عنوان یک ترکیب شیمیایی، دارای یک سر آب‌دوست و یک زنجیره کربنی چربی‌دوست است که مولکول‌های کثیف را احاطه و بلند می‌کند. این فرمول ساده و اساسی، کلید صابون‌های پیشامدرن در تمدن‌های باستانی بود. گیاهان، صفرای حیوانی، روغن‌ها و لایه‌بردارهایی مانند ماسه و خاکستر چوب، مواد اصلی این پاک‌کننده‌های اولیه را تشکیل می‌دادند.

مراحل زدون آلودگی از سطح پوست توسط مولکول‌های صابون؛ منبع تصویر: livescience؛ تصویرگر: نامشخص

به گفته ست راسموسن، تاریخ‌دان و شیمی‌دان دانشگاه ایالتی داکوتای شمالی، ردیابی انواع صابون‌های باستانی برای مورخان کار بسیار دشواری است؛ چراکه «صابون تحلیل می‌رود» و این موضوع، تنها مانع اصلی در این راه محسوب می‌شود. البته می‌توان از تاریخ‌گذاری شیمیایی و باستان‌شناسی استفاده کرد؛ اما این کار مستلزم وجود نمونه‌هایی است که از زمان اولین تولید تا به امروز، سالم باقی مانده باشند.

قدیمی‌ترین سوابق مکتوب از مواد صابون‌ مانند، به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد بر‌می‌گردد. لوح‌های گلی در بین‌النهرین نشان می‌دهند که سومری‌ها از آب و کربنات سدیم (نمک پودری مانند خاکستر گیاه) برای تمیز کردن خود و از آبجو و آب داغ، برای تمیز کردن زخم‌ها استفاده می‌کردند.

چند صد سال بعد، امپراتوری اکد، نخستین امپراتوری باستانی شناخته شده در منطقه‌ بین‌النهرین، از ترکیب گیاهانی مانند نخل خرما، مخروط کاج و گیاه بوته‌ای به نام «گز» استفاده ‌می‌کرد. چنین‌ ترکیبی، یعنی ماده‌ای قلیایی چون گز، روغنی مانند خرما و یک ماده ساینده مانند مخروط کاج، با مواد اولیه‌ صابون‌های امروزی، مطابقت بیشتری دارد.

منبع عکس: marseillesoap؛ عکاس: نامشخص

بر این اساس و به گفته محققان، تفاوت چندانی بین صابون مدرن و صابون باستانی وجود ندارد. در واقع، آن‌ها فکر می‌کنند که در شرایطی که علم مدرن در دوران باستان وجود نداشت، احتمالا مردم آن روزگار، ناخواسته و بدون آگاهی به ساخت صابون دست یافته‌اند. برای مثال، شاید تمیز کردن یک ماهیتابه چرب و روغنی با خاکستر گیاه و در حرارت بالا یا جوشاندن چربی‌ حیوانی با خاکستر چوب، منجر به تولید صابون شده باشد.

به عقیده مورخان، قدمت شیوه‌های اولیه تولید صابون را می‌توان به دوره بابلی‌ها و مصر باستان نسبت داد. نوعی نمک به نام «ناترون» (Natron)، خاک رس و سنگ صابون بر پایه تالک، از دیگر مواد اولیه‌‌‌ای هستند که در بقایای آثار مصری‌ها به‌دست آمده است. این مواد احتمالا بخشی از رویه استحمام آن‌ها بود که البته در بدترین حالت ممکن، می‌توان تصور کرد که از تجزیه اجساد به دست آمده باشد.

یونانیان و رومیان باستان، رویکرد کمی متفاوت‌‌تر برای حمام کردن داشتند. آن‌ها پس از شست‌و‌شو در آب، به بدن خود روغن زیتون معطر می‌زدند؛ سپس، با استفاده از یک ابزار منحنی شکل به نام «استریجیل» (strigil)، بقایای چرک و آلودگی را از بدن پاک می‌کردند. در واقع، استریجیل، کاردک بدن خراش یا برس مخصوصی بود که در یونان و روم باستان، برای سابیدن بدن در حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ البته به اعتقاد «ست راسموسن»، شاید این کار، تکنیک تمیز کردن نبود. او می‌گوید:

اغلب اوقات، روغن‌های معطر دارای عصاره‌ گیاهان معطر هستند؛ بنابراین در آن دوره‌های زمانی، از روغن‌ها به‌عنوان عطر استفاده می‌شد.

منبع عکس: Folk Soap؛ عکاس: نامشخص

اغلب ترکیب‌های صابونی در آن روزگار، نه به‌منظور نظافت بدن انسان، بلکه برای تمیز کردن منسوجات به کار می‌رفت و ساخت آن در واقع، بدون در نظر گرفتن مسئله پاکیزگی و بهداشت شخصی و بیشتر، نوعی فرایند صنعتی بود. از این جهت، مورخان هنوز به‌طور دقیق نمی‌دانند که استحمام به کمک صابون، از چه زمانی رواج یافت؛ اما تحقق این امر در دنیای غرب خیلی دیرتر و احتمالا، از اوایل تا اواسط دهه ۱۸۰۰ میلادی اتفاق افتاد.

ریندنر، اعتقاد دارد که مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم دادند تا از صابون در استحمام نیز استفاده شود. در ابتدا، چربی‌های ارزان قیمت به‌طور گسترده در دسترس عموم قرار گرفت؛ سپس، انقلاب صنعتی، تولید صابون را از خانه‌ها به کارخانه‌ها منتقل کرد. مهندسان شهری نیز به پاکسازی جوامع مهاجر روی آوردند و با این کار، روند تغییر را ساده‌تر کردند.

علاوه بر این، جنگ‌های داخلی و جنگ کریمه که در قرن ۱۹ میلادی، میان روسیه تزاری، عثمانی و چند دولت اروپایی اتفاق افتاد، با تاکید بیشتر بر بهداشت فردی و اهمیت ضدعفونی، مراقبت‌های بهداشتی بیشتری را به‌ويژه در بیمارستان‌ها به وجود آورد. درمجموع، تمام این اتفاقات و عوامل باعث ایجاد بازار انبوهی برای صابون شدند.

منبع عکس‌ها از راست به چپ: Daily Sabah، damzellecreations، thefriendlyeco، wmsoap؛ عکاس‌ها: نامشخص

شما از تاریخچه صابون چه می‌دانید؟ تابه‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که پیش از اختراع صابون، مردم چگونه و با استفاده از چه چیزی، به نظافت و استحمام می‌‌پرداختند؟ می‌توانید نظرات ارزشمند خود را با همراهان کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: etsystatic؛ عکاس: نامشخص