روزشمار: ۱۵ آذر؛ روزی که امیرکبیر مدرسه «دارالفنون» را افتتاح کرد

بنیان‌گذاری دارالفنون مهم‌ترین کار آموزشی در آن دوران بود. میرزا تقی‌خان در سال ۱۲۴۴ قمری، هنگامی که تنها ۲۲ سال داشت، همراه گروهی به سرپرستی خسرومیرزا برای پوزش‌خواهی از کشته‌شدن گریبایدوف، کاردار روسیه در ایران، به روسیه سفر کرده بود و در آنجا مدرسه‌های نوین، کارخانه‌ها و بنیادهای علمی و فنی روسیه را دیده بود.

همچنین، در سال ۱۲۵۹ قمری، سرپرست گروه ایرانی در نشست ارزنه‌الروم در خاک عثمانی بود و در سه سالی که در آنجا بود نیز با مدرسه‌های نوین عثمانی آشنا شد و حتی از فرصت بهره‌ گرفت و جان‌داوود‌خان، مترجم نخست دولت ایران، خواست چند کتاب شناخته‌شده تاریخی، جغرافیایی و سیاسی را که خود برگزیده بود، به زبان فارسی برگرداند. این کتاب‌ها نیز بر آگاهی امیر از بنیادهای علمی غربی افزود.

پس از اینکه میرزا‌تقی‌خان به صدراعظمی ایران برگزیده شد و امیرکبیر نام گرفت، به‌جای آن‌که به گسترش شهر و برآوردن برج و بارو و برافراشتن کاخ و کوشک بپردازد، در بنیان‌گذاری دارالفنون کوشید.

در روزنامه وقایع اتفاقیه آمده است:

در روز یکشنبه پنجم ماه ربیع نخستین از سال ۱۲۶۸ هجری مطابق سنه خامسه از جلوس سعادت مانوس، مدرسه مبارکه دارالفنون، واقعه در ارک محروسه تهران که بنا و انشا از سال سابق شروع شده بود بر حسب امر فرمان مطاع افتتاح شد و از آن تاریخ علوم مستظرف و فنون مستحدث و صنایع مستغرب که حکمای اروپا اساس آن‌ها را در ظرف چندین قرن برپا ساخته بودند در این تأسیس با تقدیس انتشار همی گرفت و اشتهار همی پذیرفت.

هدف از ايجاد اين مدرسه، دستيابی به صنايع و علوم جديد در آن عصر بود. فعاليت علمی مدرسه دارالفنون، در آغاز در رشته‌‌های پياده‌نظام، سواره‌نظام و ساير رشته‌‌های نظامی، طبّ و جراحی، معدن‌‌شناسی و داروسازی بود. مدرسه دارالفنون در ابتدا با هفت نفر معلم اتريشی و عده‌‌ای مترجم، كار خود را آغاز كرد.

اميرکبير تأکيد زيادی بر عدم به کارگيری اساتيد از روسيه و انگلستان داشت. نظر امیر آن بود که معلمان خارجی باید از مداخله در کارهای سیاسی مملکت پرهیز کنند و تنها به کار تدریس بپردازند. به همین خاطر از استخدام معلم روسی و انگلیسی و فرانسوی پرهیز کرد. شاگردانی كه در آن پذيرفته می‌‌شدند، از خانواده‌‌های اعيان و اشراف بودند و چهارده تا شانزده سال داشتند. اين مدرسه طی فعاليت خود، ۱۲ دوره فارغ‌التحصيل داشت كه بسياری از آنان به مقام‌‌های بالايى در كشور دست يافتند. دارالفنون با معلمين اروپايى آن، عامل بسيار مؤثری در شناساندن تمدن اروپا و فرهنگ جديد مغرب زمين بود.

فارغ‌التحصيلان آن كه ظرف چهل سال از ۱۱۰۰ نفر تجاوز كردند و اغلب از خانواده‌‌های مهم بودند، در نشر اين فرهنگ كوشيدند و مطالبی كه در آن مدرسه فرا گرفته بودند، در جامعه خود انتشار دادند. بعدها با تفکیک رشته‌‌های نظامی و طب در دارالفنون و تجديد نظر در نظام آموزشی ايران، اين مركز علمی از قالب یک دانشگاه، خارج و به مدرسه مبدل شد.

تاسيس اين مدرسه، نقطه عطفی در تاريخ آموزش در ايران به شمار می‌‌رود. اين مدرسه در حالی افتتاح می‌‌شد كه بانی اصلی آن يعنی اميركبير دوران تبعيد در كاشان را سپری می‌كرد.

دانش‌آموخته‌های دارالفنون، در دگرگون کردن چهره بازمانده از تمدن ایران، گسترش دانش در ایران و همچنین در انقلاب مشروطه، نقش چشم‌گیری داشتند.

ساختمان بنیاد آموزشی دارالفنون با معماری «میرزا رضا مهندس‌باشی» در بخشی از ارگ سلطنتی و زمین‌های پیرامون آن پی‌ریزی و کار ساختن آن از ۱۲۶۶ قمری آغاز شد.

کار ساخت‌وساز بخش شرقی در ۱۲۶۷ قمری و کار ساخت‌وساز کل دارالفنون در سال ۱۲۳۲ شمسی به پایان رسید. بر چهار سوی آن ۵۰ اتاق هم‌اندازه، هر یک با چهار متر درازا و چهار متر پهنا، ساخته و بخش‌هایی از دیوار آن‌ها را با گچ‌بری و نقش‌های زیبا آراسته بودند. جلوی اتاق‌ها ایوان بود و در میان حیاط نیز حوضی ساخته و پیرامون آن درختان و سبزه کاشته بودند.

آب قناتی بسیار گوارا که با آب شاهی شناخته می‌شد، از لوله‌ای زیرزمینی به فواره‌ی حوض جریان داشت و شاگردان برای نوشیدن از آن بهره می‌گرفتند. این بنا در سال ۱۲۶۶ شمسی به کوشش نیرالملک، وزیر علوم، اندکی گسترش یافت و چند اتاق و تالار بزرگ در آن ساخته شد.

بنای دارالفنون در حال حاضر دارای دو ورودی است که در خیابان ناصرخسرو قرار دارد. ساختمان دارای حیاط مرکزی است که اتاق‌ها در چهار طرف حیاط واقع شده و در دو طبقه قرار دارد. در سمت شمال مدرسه یک حیاط نیز قرار دارد که به‌عنوان حیاط بازی از آن استفاده می‌شود. در جبهه جنوبی، سالن آمفی‌تئاتر و نمازخانه و سکوی نمایش تئاتر به ابعاد ۶/۵*۷ متر است. انبار نیز در جبهه شرقی است که مستقیما به خیابان ناصرخسرو راه دارد.

نمای مدرسه توسط آجر ۵ سانت تزئین شده و در بخش جنوبی مدرسه سالن اصلی قرار دارد. در بقیه جهات، اتاق‌ها در دو طبقه ساخته شده‌اند و راه ارتباطی به طبقه بالا از چهار راه‌پله صورت می‌گیرد که در گوشه شمال شرقی و جنوب شرقی و جنوب غربی هستند. دیوارهای اجری با اندود گچ و خاک و بعد کاهگل و روی آن را با ملات گچ پوشانیده‌اند. هر اتاق دارای یک ورودی و یک پستو است و در بعضی اتاق‌ها پستو تبدیل به ورودی شده است و اتاق‌ها فاقد پستو هستند و دو ورودی دارند. بزرگ‌ترین اتاق فعلی در بخش غربی حیاط مرکزی واقع شده است.

از نامه‌های به جا مانده از امیرکبیر و مندرجات روزنامه وقایع اتفاقیه و اسناد دیگر برمی‌آید در آغاز نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت در نظر نگرفته بودند و از این بنا با عناوین «مدرسه، مدرسه جدید، مکتبخانه پادشاهی، تعلیم خانه، معلم خانه و مدرسه نظامیه» یاد شده است. در آخرین نامه‌ای که امیرکبیر به سفیر ایران در روسیه برای پیگیری جذب استادان اروپایی می‌نویسد، از این بنا به‌عنوان مدرسه نظامیه یاد می‌کند.

در منابع پیش و پس از تأسیس دارالفنون، به‌خصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی‌خوریم. آنان زمانی که از دانشگاه‌های اروپایی نام می‌برند آن‌ها را دارالفنون می‌نامند؛ مانند دارالفنون پاریس و دارالفنون لندن. واژه دارالفنون ترجمه Polytechnique فرانسوی یا Polytechnic انگلیسی است که عثمانی‌ها آن را به عربی ترجمه کردند و با همین لفظ وارد زبان فارسی شد.

• میلاد رسول اکرم و امام جعفر صادق علیه السلام (١٧ ربيع الاول)
• درگذشت «علی حاتمی» كارگردان مشهور ايرانی (۱۳۷۵ شمسی)
• روز حسابدار
• زلزله شديد ناپل ايتاليا (۱۴۵۶ میلادی)
• درگذشت «الكساندر دوما» (پدر) نويسنده نامدار فرانسوی (۱۸۷۰ میلادی)
• پيوستن ايران به تشكيلات بين‌المللی صليب سرخ (۱۸۷۴ میلادی)
• تولد «والت ديزنی» نقاش و تهيه‌‌كننده كارتون و فيلم (۱۹۰۱ میلادی)
• روز بين‌‌المللی خيرين و داوطلبان در زمينه‌‌های پيشرفت اقتصادی و اجتماعی
• درگذشت «نلسون ماندلا» رئیس‌جمهوری سابق آفریقای جنوبی (۲۰۱۳ میلادی)
• درگذشت «اسکار نیمایر» معمار برزیلی و یکی از طراحان بنای مرکز سازمان ملل در نیویورک (۲۰۱۲ میلادی)
• روز ملی کشور «تايلند»
• روز کشف کشورهای «هائیتی» و «دومینیکن»