هیچ کشوری به‌طور رسمی مالک «جنوبگان» نیست اما بیش از ۱۲ کشور دنیا ادعای مالکیت بخشی از آن را دارند. جنوبگان، دورافتاده‌ترین قاره‌ی زمین محسوب می‌شود که تنها ساکنانش را پنگوئن‌ها، چند گونه‌ی خاص حیوانات و گروهی از دانشمندان و محققان تشکیل می‌دهند. اما این بدان معنی نیست که هیچ کشوری در گذشته یا اکنون نسبت به تصاحب آن ادعایی نداشته است. در واقع، کشورهای بسیاری خود را مالک بخش‌هایی از قاره جنوبگان می‌دانند.
اهمیت جغرافیایی جنوبگان
از آنجایی که قطب جنوب در جنوبگان واقع شده، این قاره از اهمیت جغرافیایی بالایی برخوردار است. در واقع چهار قطب جنوب مختلف در جهان وجود دارد:
- قطب جغرافیایی جنوب
- قطب دور از دسترس جنوب
- قطب ژئو مغناطیسی جنوب
- قطب مغناطیسی جنوب
زمین به دور یک محور می‌چرخد و قطب جغرافیایی جنوب، مکانی است که در آن، این محور زمین را به دو قسمت تقسیم می‌کند. قطب دور از دسترس جنوب، نقطه‌ای است که جنوبگان بیشترین فاصله با خط ساحلی را دارد.
به عبارت دیگر، این مکان دورترین منطقه از دریا در جنوبگان است. نام‌گذاری این منطقه نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش است، نه اینکه واقعا غیر قابل دسترسی باشد. قطب ژئو مغناطیسی جنوب ناحیه‌ای است که در آن، میدان ژئو مغناطیسی، سطح زمین را به دو نیم تقسیم می‌کند. این قطب با قطب مغناطیسی جنوب متفاوت است، چرا که قطب ژئو مغناطیسی زمین و میدان‌های مغناطیسی کاملا با هم در یک راستا قرار ندارند. قطب مغناطیسی زمین مکانی است که میدان‌های مغناطیسی، پوسته زمین را به دو نیم تقسیم می‌کنند. مکان این قطب به دلیل حرکت مغناطیسی زمین دائماً در حال تغییر است که خود در پی جابجایی مداوم آهنِ زیر پوسته‌ی زمین است که جهت میدان مغناطیسی زمین را تغییر می‌دهد.
ادعای مالکیت بر جنوبگان
بریتانیااولین کشوری بود که ادعای مالکیت جنوبگان را داشت. اولین کشتی بریتانیا در سده ۱۸۰۰ وارد جنوبگان شد و کاوشگران و خدمه‌ی کشتی با برافراشتن پرچم کشورشان در این ناحیه، خود را مالک آن دانستند. البته به دلیل شرایط آب و هوایی بسیار بد، بریتانیا از به استعمار در آوردن جنوبگان منصرف شد. از آنجایی که هیچ ساکنی در این مکان وجود نداشت، بحث و مشاجره خاصی هم بر سر مالکیت آن بالا نگرفت. این سکوت تا اوایل سده‌ی ۱۹۰۰ باقی ماند، تا این که بریتانیا خود را مالک بخش‌هایی از جنوبگان اعلام کرد. بریتانیایی‌ها، مکان‌هایی که کاوشگرانشان در گذشته کشف کرده بودند، در نقشه علامت‌گذاری کرده و تا نواحی داخلی مرزهای قطب جغرافیایی جنوب را از آن خود دانستند. کشورهای دیگری از جملهفرانسه، نروژو حزب نازی آلماننیز در پی این اقدام بریتانیا، ادعای مالکیت جنوبگان را کردند.
وضعیت جنوبگان طی جنگ سرد و شکل گیری معاهده جنوبگان در سال ۱۹۵۹
در اواسط قرن بیستم، آرژانتین و شیلی نسبت به مناطقی که بریتانیا در جنوبگان تصاحب کرده بود، ادعای مالکیت کردند. در آن زمان، بریتانیا سرگرم جنگ سرد بود و اقدامی در این زمینه انجام نداد ولی بعدها تمرکز خود را روی این موضوع باز گرداند. این اتفاق درست هنگامی به وقوع پیوست که شوروی و آمریکا با یکدیگر توافق کرده بودند در آن زمان نسبت به مالکیت جنوبگان ادعایی نداشته باشند ولی در آینده این حق را خواهند داشت. این گفتگوها به تنظیم «معاهده جنوبگان» منجر شد.
در سال ۱۹۵۹، کشورهای آرژانتین، استرالیا، بلژیک، شیلی، جمهوری فرانسه، ژاپن، نیوزلند، نروژ، اتحاد آفریقای جنوبی، اتحاد جماهیر شوروی، بریتانیا، ایرلند شمالی و آمریکا گرد هم آمدند تا معاهده جنوبگان را ایجاد کنند. این اتفاق، رویدادی بسیار مهم در تاریخ محسوب می‌شود، چرا که آمریکا و شوروی بدون جنگ در حال کار روی یک موضوع واحد بودند. در واقع تنظیم این معاهده، یکی از اولین اقدامات غیرمسلحانه‌ی جنگ سرد بود. طبق این معاهده، «استفاده از جنوبگان تنها در اهداف صلح‌جویانه به نفع تمامی انسان‌ها خواهد بود و ادعای مالکیت نسبت به آن، نباید موجب اختلافات بین‌المللی شود». علاوه بر این، معاهده جنوبگان بر سه ماده‌ی مهم استوار است. این مفاد در سال ۱۹۵۹ تعیین شده و هنوز هم مورد استفاده‌اند. مفاد معاهده جنوبگان از این قرار است:
- هرگونه حضور نظامی در جنوبگان ممنوع است
- هرگونه مین‌گذاری در جنوبگان ممنوع است
- هرگونه استفاده از بمب‌های اتمی در جنوبگان ممنوع است
وضع این قوانین بدان معنا بود که جنوبگان تنها در تحقیقات علمی مورد استفاده قرار گیرد و به دور از اهداف منفی غیر انسانی باشد. از آنجایی که جنوبگان فقط برای تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد، محققان و دانشمندان حق جا گذاشتن هیچ‌گونه مدارک و شواهدی از حضور خود در آنجا ندارند. هرگونه زباله یا ضایعات تولید شده در جنوبگان، پس از اتمام کار بایستی از آنجا تخلیه شود.
مفادی که شامل معاهده جنوبگان نمی شود
طبق معاده جنوبگان هیچ‌کس حق ادعای مالکیت در این ناحیه را ندارد اما روزنه‌ی کوچکی در این قرارداد باقی ماند: هیچ‌یک از کشورهای امضا کننده‌ی این معاهده، ملزم به عقب‌نشینی از ادعای مالکیت خود نبودند. طبق ماده‌ی چهارم این معاهده:
امضای این معاهده به معنی چشم‌پوشی طرفین قرارداد از مناطقی که پیش‌تر ادعای مالکیت آن را داشته‌اند، نخواهد بود.
منظور از این بند، مناطق و بخش‌هایی است که کشورهای مختلف آن را با تعیین حدود، مال خود کرده بودند. یکی از نواحی بزرگ جنوبگان بدون مالک باقی مانده است، زیرا این مکان در زمان تنظیم معاهده، قلمرو هیچ کشوری نبود. این ناحیه بزرگترین منطقه‌ی بدون مالک روی زمین است که البته هیچ کشوری حق مالکیت آن را هم ندارد، زیرا طبق معاهده جنوبگان، تنها کشورهای امضا کننده‌ی این قرارداد حق تصرف جنوبگان را دارند.
جنوبگان امروز
به دلیل پیشرفت فناوری، اکنون ساخت تأسیساتی که امکان زندگی در کل طول سال در جنوبگان را داشته باشد، میسر است. اکنون کشورهای بسیاری از اعضای معاهده جنوبگان، در مناطقی که تصاحب کرده بودند، تأسیسات و ایستگاه‌های تحقیقاتی مختص خود را ساخته‌اند. این موضوع تا حدودی عجیب است، چرا که طبق معاهده، همه اجازه‌ی استفاده از جنوبگان، بدون در نظرگیری مناطق تصاحب شده را دارند. کشورهای دیگری نیز مانند چین در مناطق تصاحب نشده‌ی جنوبگان، ایستگاه‌های تحقیقاتی خود را ساخته‌اند.
جغرافیای سیاسی آینده جنوبگان
احتمال وجود ذخایر نفتی در جنوبگان بالا است که ماده شمار ۲ معاهده جنوبگان مبنی بر استفاده از زمین آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. طبق این ماده، هرگونه بمب‌گذاری در جنوبگان ممنوع است که خود ممکن است نقطه‌ی شروع بحث و مشاجره باشد. همچنین ۷۰٪ از آب شیرین زمین در جنوبگان قرار دارد که منبعی ارزشمند محسوب می‌شود. اما در حال حاضر جنوبگان در همان زمینه‌ای که باید، مورد استفاده است؛ یعنی تحقیقات علمی و منابع طبیعی.