۱۰ شاهکار پنهان یک معمار؛ سفری به دوران طلایی عثمانی
«معمار سنان» (Mimar Sinan)، یکی از مهم‌ترین نوابغ معماری در تاریخ جهان، عصر طلایی معماری عثمانی را شکل داد. او در قرن شانزدهم به عنوان معمار ارشد دربار عثمانی مشغول به کار بود و با صدها اثری که طراحی کرد، به تعادلی کامل میان معماری، مهندسی و تعالی معنوی دست یافت. سنان در طول عمر ۹۹ ساله خود، طراحی هشت انبار، ۳۸ حمام، ۳۶ کاخ، ۲۰ کاروانسرا، هشت پل، پنج قنات، سه بیمارستان، ۱۷ آشپزخانه عمومی، ۱۷ آرامگاه، ۲۶ دارالقرا (محل آموزش قرآن)، ۵۵ مدرسه، ۵۱ مسجد کوچک و ۸۱ مسجد جامع را بر عهده داشت. در ادامه با معمار سنان و برخی از آثار وی بیشتر آشنا خواهید شد. (Parametric Architecture)
۱. مسجد شاهزاده
- مکان: ترکیه، استانبول، محله فاتح
- سال ساخت: ۱۵۴۳–۱۵۴۸ میلادی
«مسجد شاهزاده» (Şehzade Mosque)، یکی از مهم‌ترین نمونه‌های معماری عثمانی، از نمادین‌ترین سازه‌های معمار سنان به شمار می‌رود. این مسجد که بخشی از یک مجموعه بزرگ است، به یاد «شاهزاده محمد»، پسر سلطان سلیمان اول ساخته شد. در حالی که مسجد شاهزاده ویژگی‌های معماری دوران خود را بازتاب می‌دهد، بر سبک‌های معماری بعد از خود نیز تاثیرگذار بوده است.
۲. مسجد سلیمانیه
- مکان: ترکیه، استانبول، محله فاتح
- سال ساخت: ۱۵۵۰–۱۵۵۷ میلادی
یکی از برجسته‌ترین آثار معمار سنان، «مسجد سلیمانیه» (Süleymaniye) است که به افتخار سلطان سلیمان اول ساخته شد. این مسجد که بخشی از یک مجموعه بزرگ است، روی تپه سوم، یکی از هفت تپه بلند استانبول، قرار گرفته و مشرف به «شاخ طلایی» (Golden Horn) است.
۳. مسجد سلیمیه
- مکان: ترکیه، ادرنه
- سال ساخت: ۱۵۶۸–۱۵۷۵ میلادی
«مسجد سلیمیه» (Selimiye Mosque)، یکی از چشمگیرترین آثار معمار سنان، به دستور سلطان سلیم دوم ساخته شد. این مسجد روی تپه‌ای در مرکز شهر «ادرنه» (Edirne)، مشرف به رودخانه «مریچ» (Meriç)، قرار دارد. به دلیل موقعیت مکانی ایدئال، این مسجد تقریبا از تمام نقاط شهر قابل‌مشاهده است و چشم‌اندازی زیبا دارد. سنان این مسجد را در سن ۸۰ سالگی ساخت. مسجد دارای چهار مناره بلند و گنبدی باشکوه است که آن را به سازه‌ای منحصربه‌فرد بدل می‌کند.
۴. مسجد مهریماه سلطان (اسکله)
- مکان: ترکیه، استانبول، محله اسکودار
- سال ساخت: ۱۵۴۷–۱۵۴۸ میلادی
«مسجد مهریماه سلطان» (Mihrimah Sultan Mosque)، نمونه‌ای از سبک معمار سنان و از آثار اولیه او به شمار می‌رود. این مسجد که به مسجد «اسکله» (Iskele) نیز معروف است، در مرکز مجموعهای قرار دارد که برای مهریماه سلطان، دختر سلیمان اول، ساخته شده بود. علاوه بر این، مسجد اسکله در ساحل بسفر قرار دارد و بسیار نزدیک به دریا است. به‌سبب این موقعیت، مسجد به عنوان محلی برای استقبال از مسافران و عبور و مرور نیز عمل می‌کرد.
۵. مسجد مهریماه سلطان
- مکان: ترکیه، استانبول، محله ادیرنه‌کاپی
- سال ساخت: ۱۵۶۲–۱۵۶۵ میلادی
«مسجد مهریماه سلطان» (Mihrimah Sultan Mosque)، دومین مجموعهای است که معمار سنان به نام مهریماه سلطان، دختر سلیمان اول، ساخته است. مسجد روی ششمین تپه استانبول قرار دارد؛ تپه‌ای که سنان آن را آگاهانه انتخاب کرده است تا سازه با آسمان در هم آمیخته به نظر برسد. ویژگی منحصربه‌فرد دیگر این موقعیت، قراگیری دقیق آن در مقابل مسجد هم‌نام خود در محله «اسکودار» (Üsküdar) است. هر سال در ۲۱ مارس، هنگام برابری شب و روز، خورشید غروب‌کننده از فراز مناره این مسجد با ماه برآمده از پشت مناره مسجد اسکودار روبه‌رو می‌شود. این پدیده، نمادی بصری را از نام «مهر و ماه» (خورشید و ماه) تداعی می‌کند.
۶. مسجد لالا پاشا
- مکان: ترکیه، ارزروم
- سال ساخت: ۱۵۶۲ میلادی
«مسجد لالا پاشا» (Lala Pasha Mosque)، نخستین مسجدی است که در دوره عثمانی در «ارزروم» (Erzurum) ساخته شد. این مسجد که الگویی برای دیگر مساجد عثمانی در منطقه به‌حساب می‌آمد، به‌دستور صدراعظم ارزروم، «لالا مصطفی پاشا» (Lala Mustafa Pasha)، در دوران سلیمان اول ساخته شد. این مسجد از آثار معماری کلاسیک عثمانی محسوب می‌شود؛ اما در مقایسه با نمونه‌های سنان در استانبول، در ابعادی کوچکتر ساخته شده است.
۷. مسجد بهرام پاشا
- مکان: ترکیه، دیاربکر
- سال ساخت: ۱۵۷۲–۱۵۷۳ میلادی
«مسجد بهرام پاشا» (Behram Pasha Mosque)، یکی دیگر از آثار برجسته معمار سنان، توسط والی «دیاربکر» (Diyarbakir)، بهرام پاشا، ساخته شد. این مسجد دارای سبک معماری مدرن است و با سنگ‌تراشی خیره‌کننده خود، یکی از تاثیرگذارترین نمونه‌ها در معماری منحصربه‌فرد این منطقه به شمار می‌رود.
۸. مسجد قلیچ علی پاشا
- مکان: ترکیه، استانبول، محله توپ‌خانه
- سال ساخت: ۱۵۷۸–۱۵۸۰ میلادی
«مسجد قلیچ علی پاشا» (Kılıç Ali Pasha Mosque)، یکی از بهترین آثار معماری سنان، بازتابی از رابطه هنرمندانه او با دریا است. این مسجد به‌دستور «قلیچ علی پاشا»، دریاسالار مشهور عثمانی، ساخته شد و از پروژه‌های متاخر سنان است. گرچه مسجد قلیچ علی پاشا در گذشته درست در کنار آب قرار داشت، امروزه به‌دلیل توسعه شهری و اشغال زمین‌های ساحلی، اتصال مستقیم آن با دریا از میان رفته است. این مسجد که با الهام از نقشه مسجد ایاصوفیه طراحی شده، تفسیری اصیل را از معماری کلاسیک عثمانی با تاثیرات بیزانسی ارائه می‌دهد.
۹. مسجد والده عتیق
- مکان: ترکیه، استانبول، محله اسکودار
- سال ساخت: ۱۵۷۰–۱۵۸۹ میلادی
«مسجد والده عتیق» (Valide-i Atik Mosque)، سازه مرکزی مجموعهای به همین نام است که به سفارش «نوربانو سلطان» (Nurbanu Sultan)، همسر سلطان سلیم دوم و مادر مراد سوم، ساخته شد. این مسجد که یکی از آثار شاخص معمار سنان است، سه ورودی مجزا دارد. دو مناره بلند مسجد از سنگ تراش‌خورده ساخته شده‌اند و هر کدام تنها یک بالکن دارند. این مناره‌ها که دارای پایه‌های مربعی و بدنه‌های سه‌گوش هستند، احتمالا در زمین‌لرزه سال ۱۷۶۵ تخریب شده باشند و سپس با سبک باروک، جنبش هنری رایج آن دوران، بازسازی شده‌اند.
۱۰. مسجد سوکولو محمد پاشا
- مکان: ترکیه، استانبول، محله فاتح
- سال ساخت: ۱۵۷۱ میلادی
«مسجد سوکولو محمد پاشا» (Sokollu Mehmed Pasha Mosque)، یکی از شاهکارهای معماری مساجد عثمانی، به سفارش «اسمهان سلطان» (Esmahan Sultan) برای همسرش، صدراعظم «سوکولو محمد پاشا»، ساخته شد. این مسجد که بر زمینی بسیار شیب‌دار ساخته شده، به‌سبب راه‌حل بی‌نظیری که سنان برای ساخت در فضای محدود ارائه داده است، بسیار چشمگیر تلقی می‌شود. حیاط داخلی مسجد از طریق پله‌هایی از دروازه شمالی قابل دسترسی است. رواق‌هایی این حیاط را از سه طرف احاطه کرده‌اند که در پشت آن‌ها، ۱۶ حجره گنبددار مدرسه قرار دارد.
معمار سنان که بود؟
معمار سنان که در دوران سلطنت «سلطان سلیمان اول» (Suleiman I)، «سلطان سلیم دوم» (Selim II) و «سلطان مراد سوم» (Murad III) به عنوان معمار ارشد خدمت کرد، یکی از بزرگ‌ترین نوابغ معماری در تاریخ امپراتوری عثمانی محسوب می‌شود. او که اصالتا اهل «قیصریه» بود، از طریق نظام «دوشیرمه» (devshirme؛ سیستم دوران عثمانی برای سربازگیری) به استانبول آورده شد و در سال ۱۵۱۲ به سپاه «ینی‌چری» (Janissary؛ سربازان نخبه امپراتور عثمانی) پیوست.
در ینی‌چری، سنان حرفه نجاری را انتخاب کرد و تحت نظارت بهترین معماران زمان خود آموزش دید و دانش پیشرفته مهندسی آن دوره، نظیر ریاضیات، هندسه و تکنیک‌های ساخت‌وساز را فرا گرفت. او که در لشکرکشی‌های مختلف همراه سلاطین بود، توانست سنت‌های معماری مناطقی را که از آن‌ها می‌گذشتند، از نزدیک مشاهده کند. در طول این سفرها، او به بررسی معماری بیزانسی، ایرانی، عربی و رومی پرداخت و بدین‌سان توانست در خلق سبک معماری خود، این فرهنگ‌های گوناگون را تلفیق کند.
سلطان سلیمان اول در سال ۱۵۳۹، سنان را به عنوان معمار ارشد دربار منصوب کرد. او که نابغه‌ای در عرصه معماری بود، با ساخت مساجد، مدارس، آرامگاه‌ها، قنات‌ها، کاخ‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها و پل‌ها از پایتخت عثمانی تا نواحی دورافتاده، دوران معماری کلاسیک عثمانی را شکل داد. آثار سنان امروزه بسیاری از جاهای دیدنی استانبول و سایر شهرهای ترکیه را در بر می‌گیرد.
کدام‌یک از آثار معمار سنان نظر شما را جلب کرد؟ آیا تجربه سفر به ترکیه و بازدید از میراث جاودان معمار سنان را دارید؟ نظر و تجربه‌های خود را با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
منبع عکس کاور: parametric-architecture.com | عکاس: نامشخص
