صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش اول)

استفاده از صنعت دستی چوب با توجه به نقش عمده آن در بهبود سرنوشت انسان‌ها بسیار اهمیت داشته و دارد. سابقه‌ی صنایع دستی چوبی، با توجه به نیاز اولیه انسان برای استفاده از مواد اولیه موجود به زندگی اولیه انسان برمی‌گردد. انسان برای داشتن زندگی بهتر توانست از محیط خود کمک بگیرد و از چوب برای ساخت ابزارآلاتی برای رفع نیازهای خود استفاده کند.

طبق مستندات تاریخی، زمانی که اروپا در دوران یخبندان بوده، کشور ایران مملو از درختان سرسبز بوده است. در زمان هخامنشیان، جنگل‌های وسیعی در ایران وجود داشته و فقط به مناطق شمالی ایران محدود نبوده است؛ جغرافی‌دانان به جنگل‌های وسیع ایران در سیستان و بلوچستان و جنگل‌های سایر نواحی جنوبی ایران اشاره کرده‌اند. متاسفانه به‌دلیل قطع بی‌رویه، آتش‌سوزی‌های پی‌درپی و کمبود بارش باران، روزبه‌روز از حجم جنگل‌های ایران کاسته شده است.

با این حال در مناطق کوهستانی زاگرس به‌علت وجود دره‌های پرآب، باران‌های فراوان و دشت‌های وسیع با جویبارهای پرآب، زمینه‌ی رشد چوب‌های مختلف مانند توت، گردو، بلوط، ارجن، کیکو، راش، چنار، بید و... فراهم بود. بنابراین مواد اولیه مناسبی در اختیار هنرمندان خوش‌ذوق و خلاق بوده تا بتوانند آثار ارزشمند بسیاری با آن‌ها خلق کنند.

بی‌تردید ایجاد نقوش روی کارهای چوبی و خلق آثار ارزشمند هنری، در گذشته‌های دور ابتدا با سنگ‌های تیز و پس از کشف آهن با استفاده از فلز صورت گرفته و به همین منوال رشد و توسعه صنعت، تاثیر بسزایی در تولیدات بهتر با زمان کمتر و حجم انبوه‌تر داشته و دارد.

آثار چوبی به دست آمده از فسا در استان فارس، مربوط به پنج هزار سال پیش است. استفاده از چوب برای ساخت خانه مربوط به ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. همچنین استفاده از چوب برای کشاورزی، خانه‌سازی و... متداول بوده است.

در دوره‌ی سلجوقیان استفاده از چوب و کنده‌کاری به‌شکل وسیعی مرسوم بوده است. دو لنگه در ساخته و منبت‌کاری شده در قرن ۱۹ که در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود، نمونه‌های از در چوبی با ارزش است. علاوه بر این، آثار به‌جای مانده از طاق بستان، پاسارگاد، تخت جمشید و قلعه‌ها و بناهای تاریخی با نقوش زیبا و هنرمندانه، جزو اسناد تاریخی کشور است. ستون‌ها و سرستون‌هایی با کنده‌کاری‌های شکیل و هنری روی سنگ که تا به امروز موجود است، اسناد تاریخی هستند که روی چوب نیز اجرا شده‌اند؛ چراکه شکل‌پذیری چوب بسیار ساده‌تر است.

مقاومت چوب در مقابل عوامل طبیعی مانند باد، باران، گرما و رطوبت بسیار کمتر از سنگ است. به همین دلیل بسیاری از آثار ارزشمند کنده‌کاری شده چوبی قدیمی به دست ما نرسیده و نشانه‌های کمتری از آن داریم. با این وجود، نوع کالاهای صنایع دستی چوبی کهن به‌جای مانده در اعصار جدید، بی‌شک اسناد و مدارک معتبری است از پیشینه این هنر ارزشی که در این مقاله به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌شود. اگر این نمونه‌ها ثبت و ضبط نشوند، بی‌گمان ارتباط ما حتی با کارهای چوبی چند صد سال پیش نیز قطع خواهد شد.

به هر جهت، با توجه یه شکل‌پذیری آسان چوب، هنرمندان از این مصالح آثار زیبایی خلق کرده‌اند که جنبه کاربردی و تزیینی داشته است. نکته‌ی مهم این است که اکثر صنعتگران چوب با استفاده از روش کنده‌کاری و به‌صورت منبت، مشبک و معرق انجام داده‌اند که هر یک از این روش‌ها اصول کار مشخص و تعریف‌شده‌ای دارند که نیاز به تجربه و تخصص کافی دارد.

ابزار کار برای ساخت صنایع دستی چوبی با توجه به گذشت زمان و محیط، متفاوت بوده است. در گذشته‌های کهن برای ساخت تولیدات صنایع دستی چوبی از ابزار ابتدایی نظیر تیشه، تبر و مغارهای مختلف استفاده می‌شده است. آهنگران محلی این ابزار را با نظارت سفارش‌دهنده می‌ساخته‌اند. با این وصف، از زمان عصر حجر تا عصر آهن و تا به امروز، ابزار کار متفاوتی برای این هنر – صنعت به کار گرفته شده است.

برخی از آثار چوبی قدیمی به‌علت عجین شدن با اعتقادات مردم، تا به امروز حفظ شده‌اند. از میان آن‌ها می‌توان به چوب تایو اشاره کرد. این چوب را به گردن گوسفند و سایر احشام آویزان می‌کنند. روی چوب را با نقش‌های هندسی و سنتی و همچنین کنگره‌هایی تزیین می‌کنند. چوب تایو بوی خاصی داشته و اعتقاد مردم بر این بوده است که این بو اثر میکروب‌زدایی دارد. علاوه بر این، برای جلوگیری از چشم‌نظر و ورود امراض به داخل گله از این چوب استفاده می‌شده است.

چوپانان برای ساخت آن، با دقت و ذوق بسیار، نقش‌هایی کنگره‌ای شبیه به نقوش روی گلیم روی چوب و دور آن ایجاد می‌کردند و آن را با پشم یا مو، به گردن یا میان شاخ‌های بز، یا گردن گوسفندی که بیشتر دوست داشتند – مثل قوچ که سنبل گله است – آویزان می‌کردند. به اعتقاد آن‌ها این نوع هنر دستی یک نوع محافظت از احشام است. از قدیم تا به امروز، این باور در بین عشایر استان کرمانشاه وجود دارد.

این قطعه چوبِ منبت‌شده، علاوه بر احشام برای سایر اموال نیز استفاده می‌شود. ابزار کار این صنعت دستی، چاقو و مغارهای ریز است.

گوچان عصایی است که قسمت دسته آن به‌اندازه‌ای که دست در آن جای گیرد خمیده است و قوس دارد. معمولا برای اینکه خوش‌دست‌تر و در هنگام ضربه، تاثیرگذارتر باشد، قسمت پشت آن کمی تاب دارد. این عصای قدیمی جزو ابتدایی‌ترین صنایع دستی کرمانشاه است که به زبان کردی کلهری کرمانشاه، «گوچان» نام دارد. گوچان در اندازه‌های کوچک، متوسط و بزرگ، بسته به قد شخصی که از آن استفاده می‌کند، ساخته می‌شود.

برای ساخت گوچان، زمانی که چوب تر است، آن را کمی حرارت می‌دهند و با استفاده از گیره‌های چوبی نصب‌شده در زمین، سر آن را خم می‌کنند. سپس آن را می‌بندند تا خشک شود و شکل بگیرد. معمولا در قسمت دسته‌ی آن کنده‌کاری‌هایی ایجاد می‌کنند. بهترین نوع گوچان از جنس چوب ارجن است.

هنر دستی آن بیشتر به خاطر کنده‌کاری‌های سر عصا است که پس از خشک شدن کامل با کمک ابزاری مانند چاقو، مغار، تیشه انجام می‌شود. افراد با تجربه و خوش‌ذوق، با دقت و ظرافت تمام روی آن را منبت‌کاری و خراطی می‌کنند.

گوچان در قدیم کاربرد و استفاده‌های بیشتری نسبت به امروز داشت. این هنر دستی در بین عشایر رونق بیشتر داشته و امروزه برای دست افراد مسن استفاده‌ی فراوان دارد.

هنرمندان زیادی در این زمینه کارهای خوبی با استفاده از ابزارآلات فلزی برقی تولید می‌کنند. از دیگر کاربردهای گوچان این است که هنگام گرفتن گوسفند یا سایر احشام از انحنای سر آن برای قلاب کردن پا و گردن آن‌ها استفاده می‌کردند. گوچان شاید از واژه چوگان گرفته شده باشد.

«هِلِه کت» از صنایع دستی منطقه غرب است که معمولا از قطعه‌ای چوب بلوط، ارجن یا توت ساخته می‌شود که از چوب‌های سفت‌وسخت این منطقه است. برای ساخت این چکش چوبی، ابتدا چوب را از جنگل اطراف بریده و سپس کنده‌کاری‌های زیبایی (منبت) با الهام از طرح‌ها و نقش‌های سنتی، روی دسته و سر آن ایجاد می‌شود. ابزار کار چاقو، مغار، تیشه و اسکنه است. معمولا هله کت را از شاخه‌ی درخت به نحوری انتخاب می‌کرده‌اند که دسته و سر آن یک‌پارچه و متصل باشد و با کمترین تغییرات شاخه از تنه فرم داده می‌شده تا دسته‌ی چکش چوبی باشد. این نوع هنر دستی بیشتر برای کوبیدن میخ‌های سیاه‌چادر استفاده می‌شده است.

نوع دیگری از این هنر چوبی وجود دارد که کمی کوچک‌تر و ظریف‌تر است و زنان در هنگام کار از آن استفاده می‌کردند. مردان ایل در اوقات فراغت خود این چکش را می‌ساختند. این صنعت دستی یکی از هنرهای چوبی اصیل است که سابقه‌ای چندهزار ساله دارد.

میه کت تقریبا به‌شکل هله کت است و به همان شکل ساخته و پرداخته می‌شود. اما کمی بزرگ‌تر است و از آن برای کوبیدن میخ احشام و سیاه‌چادر استفاده می‌شود. چون دسته‌ی آن بزرگ‌تر است، قدرت زیادی را می‌طلبد و معمولا برای کار مردان ساخته می‌شود. کنده‌کاری روی آن نیز با دقت و حوصله خاصی به‌شکل هله کت و با ابزار مشابه انجام می‌شود.

«چله»، چوب گردی از چوب‌های محلی است که یک و نیم متر طول و حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر قطر دارد. سر آن با استفاده از آتش و سیخ‌هایی که داغ می‌کنند شیاری ظریف با نقش‌های هندسی ایجاد می‌شود. اره، تیشه، و چاقو، ابزار کار برای ساخت چله هستند.

چله کار بالا و پایین بردن قسمت جلوی سیاه‌چادر در سرما و گرما را انجام می‌دهد. معمولا وقتی هوا سرد است، جلوی سیاه‌چادر را پایین می‌آورند تا کپ شود و سرما به داخل نفوذ نکند. در مواقعی که هوا گرم می‌شود نیز، آن را بالا می‌برند تا باد جریان داشته باشد.

این ابزار کاربردی سیاه‌چادر همواره در دید قرار دارد. به همین دلیل افراد با تجربه و اهل ذوق، روی سر و تنه آن با استفاده از ابزار این کار کنده‌کاری‌هایی انجام می‌دهند.

سابقه این نوع کار چوبی، هم‌زمان با بافت سیاه‌چادر است و از ملزومات آن به شمار می‌آید.

دی لک یا دیلک چوبی، از متعلقات پل سیاه‌چادر عشایر منطقه است که کنده‌کاری‌های ظریف و زیبایی روی آن توسط مردان، کارگران یا بزرگان ایل به‌وسیله‌ی مغار، اره، چاقو، تیشه، اسکنه یا با داغ کردن میله‌های فلزی انجام می‌شود. نقوش این صنعت چوبی بیشتر الهام‌گرفته از نقوش سایر آثار چوبی و دست‌بافت‌ها (نظیر گلیم) است که بیشتر شامل نقش‌های هندسی، سنتی، محلی و اساطیری است. این نقش‌ها بی‌تاثیر از سایر نقوش گلیم، مچ‌بند و دستبند نیست. بیشتر نقوش هندسی به‌صورت ضربدری است. ابعاد دی لک به‌اندازه‌ی دو متر در ۲۵ سانتی‌متر است که ستون از وسط آن عبور می‌کند و کار پل در سیاه‌چادر را انجام می‌دهد.

در ایجاد نقوش کنده‌کاری برای دی لکِ سیاه‌چادرهای بزرگان ایل، دقت و ظرافت بیشتری به کار گرفته می‌شود که طرح‌های آن بسیار زیبا و جذاب است. تاریخچه‌ی این کار نیز هم‌زمان با ساخت سیاه‌چادر است.

سیون همان ستون سیاه‌چادر است؛ قطعه چوب گردی که کارهای ظریف و کنده‌کاری‌های بسیار زیبا با استفاده از اره، چاقو، تیشه و مغار توسط مردان روی آن انجام می‌شود؛ به صورتی که با طرح دی لک و دیگر اجزای سیاه‌چادر هم‌خوانی داشته باشد. در اینجا نیز کنده‌کاری (منبت) بیشتر شامل خطوط هندسی است. این کنده‌کاری‌ها معمولا در سیاه‌چادر افراد بزرگ ایل انجام می‌شود. سیون (ستون سیاه‌چادر) بر حسب ضرورت سقف سیاه‌چادر باید به‌اندازه‌ی ککافی بلند باشد و در حمل و نقل نیز مشکلی ایجاد نکند. معمولا ستون را دو قسمتی درست می‌کنند و برای اتصال دو قسمت آن، علاوه بر کام و زبانه‌ی چوب، با استفاده از موی بز که محکم است به طریقه‌ی ظریف و هنری دور کام و زبانه را می‌بندند تا در باد و بوران ستون از بین نرود. به این دو قسمت ستون «سره» و «بنه» می‌گویند.

سیون چون در معرض دید افراد سیاه‌چادر است، نقوش روی آن بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این مردان ایل از لحاظ روحی و روانی برای ستون سیاه‌چادر اهمیت بسیاری قائل هستند. به همین منظور این کار را به نجار و افراد صاحب ذوق می‌دهند تا علاوه بر ایجاد نقوش هنری ظریف روی آن، به صورتی انجام شود که طرح باعث نشود از مقاومت ستون کاسته شود. به همین دلیل کار کنده‌کاری روی آن دقت زیادی لازم دارد و کار افراد بی‌تجربه نیست. این کار کاملا تخصصی بوده و نیاز به مهارت خاص دارد. معمولا افراد بزرگ ایل، افراد صاحب‌ذوق و هنرمندی برای انجام این کارها همراه خود دارند که به آن‌ها خراط می‌گویند. تاریخچه‌ی این نوع کار چوبی نیز به تاریخ استفاده از سیاه‌چادر برمی‌گردد.

در این بخش از مقاله‌های صنایع دستی کهن کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار چوبی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. کجارو مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و انتقادات شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. همچنین اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با کجارو به اشتراک بگذارید.