کشف سیستم آبرسانی پیچیده دوره ایلخانی در شهر بلقیس

علیرضا نجفی مدیر پایگاه شهر تاریخی بلقیس اعلام کرد:

فصل هفتم کاوش شهر تاریخی بلقیس اسفراین از اوایل اردیبهشت ماه تا اوایل تیرماه سال ۹۴ به همت پايگاه ميراث فرهنگي شهر تاريخي بلقيس اسفراين به مدت دو ماه انجام شد.

وی اعتبار تخصیص یافته را بالغ بر۷۰۰ میلیون ریال عنوان کرد وافزود :

۴ کارشناس باستان شناسی در این کاوش به همراه یک سرپرست ما را همراهی می کردند. این کاوش‌ها در دو بخش یکی در محدوده شارستان با تاکید بر تپه منار با هدف مشخص کردن کاربری و تکمیل فضاهای کاوش شده در فصول گذشته و دیگری در بخش داخل ارگ با هدف شناخت و آگاهي از ساختار معماری داخلی ارگ و فضاهای مسکونی موجود در آن صورت گرفت.

نجفی در زمینه نتایج و کشفیات تپه منار گفت:

در شارستان در بخش معروف تپه منار یک صحن بزرگ با رواق‌های پیرامونی با یک ورودی آجر فرش که ایوان آن مزین به گچبری‌های از نوع برهشته است و در نوع خود از بی‌نظیرترین گچبرهای دوران اسلامی در دوره ایلخانان به شمار می‌رود، کشف شد. ادامه تالار ستون‌دار (شبستان مسجد) و یک سیستم آبرسانی (قنات) نیز از دیگر موارد کشف شده در تپه منار است.

مدیر پایگاه شهر تاریخی بلقیس در خصوص ویژگی تالار افزود:

تالار ستون‌دار از دو جهت شمالی و جنوبی با دیوار ضخیم احاطه شده و گستردگی آن به سمت شرقی و غربی است که داخل این تالار ۱۶ ستون آجری به ابعاد ۱×۱ متر قرار گرفته و کاربری این سازه به دلیل گستردگی نیاز به کاوش‌های باستان شناسی دارد.

وی درخصوص سیستم آبرسانی نیز گفت:

سیستم آبرسانی (قنات) که از جبهه شرقی تالار ستون‌دار کشف شد که به سمت شمالی- جنوبی با تنبوشه‌های بزرگ (کول) به ابعاد ۱۶ سانتی‌متر عرض و ۵ سانتی‌متر ضخامت گسترش دارد برای مقاومت بیشتر این سازه اطراف تنبوشه‌ها را با ملاتی از گل که بسیار سخت و محکم است پوشانده و همچنین برای مقاومت در مقابل فشار وارده از سطح زمین ابتدا روی کول‌ها را با کول‌های شکسته و قطعات آجر پوشانده و سپس روی آن را با یک ردیف آجر با ملات گل کار کرده‌اند.

نجفی همچنین ادامه داد:

وسط این سیستم آبرسانی دریچه‌ای به صورت نیم دایره وجود دارد که با آجرهایی به ابعاد ۵×۱۳×۲۵ ساخته شده که محلی برای لایروبی و برداشت آب بوده است. از لحاظ کاربری این سازه احتمالا در گذشته یکی از قنات‌های شهر کهن اسفراین جهت تامین آب شهر محسوب می‌شده که در متون تاریخی نیز به این قنات‌ها اشاره شده است.

احمد نیک گفتار سرپرست هیات کاوش نیز در خصوص کشفیات داخل ارگ گفت:

از مهم‌ترین کشفیات داخل ارگ می‌توان به یک حیاط مرکزی اشاره کرد که تمام درگاهی‌های منازل مسکونی که در فصل ششم بدست آمد به این فضا منتهی می‌شود. در این حیاط یک سیستم آبرسانی پیچیده و منظم که شامل یک حوض انبار به ابعاد ۲۷۰×۳۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۱۵۰ سانتی‌متر دارای دیواری از جنس شفته آهک به ضخامت ۲۵ سانتی‌متر که سطح دیوار مزین به اندود ساروج و کف آن آجر فرش است.

وی با اشاره به این کشفیات که مربوط به دوره ایلخانی وصفوی است، گفت:

با توجه به شواهد موجود آب این حوض انبار از طریق یک سیستم آب رسانی از نوع تنبوشه‌ای که داغ‌های از تنبوشه در مسیر آب رسانی باقی مانده تهیه شده بود.

وی افزود:

درمورد منبع تامین آب آن به دلیل نبود گستردگی کاوش هیچ اظهار نظر قطعی نمی‌توان کرد اما می‌توان احتمال داد آب از طریق خندق موجود در پیرامون ارگ از طریق تنبوشه‌هایی از جنس سفال وارد یک برکه می‌شده که پس از رسوب گذاری گل و لای و زلال شدن آب از طریق تنبوشه دیگر وارد حوض انبار می‌شده است. این حوض انبار علاوه بر منبع تامین آب ساکنان با توجه به قرار گرفتن در مسیر جهت وزش باد و درگاهی‌های منازل می‌توانسته به عنوان خنک کننده منازل هم کاربری داشته باشد همچنین با توجه به شواهد موجود و آثار بدست آمده پیرامون حوض انبار و محوطه حیاط با آجرهای به ابعاد۵×۲۱×۲۱سانتی‌متر پوشانده شده بود.

سرپرست هیات کاوش یادآور شد:

چند منزل مسکونی نیز با کف گچی و کوبیده با دیوارهای از خشت با پی چینه‌ای و سنگی و با خشت‌هایی به ابعاد ۵×۲۵×۲۵ سانتی‌متر با ملاط گل ساخته شده اند و برای اندود دیوار ها از گچ،کاه گل و گل اخری استفاده شده است.

شهر تاریخی اسفراین معروف به شهر بلقیس در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر کنونی اسفراین با گستره حدود ۱۸۰ هکتار واقع شده که شامل ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان، ویرانه‌های معروف به تپه منار (مسجد جامع)، مقبره شیخ آذری، قسمت صنعتی شهر، آب انبار، کاروانسرا، مجموعه معروف به یخدان‌ها و یک گورستان وسیع در نزدیکی دروازه شرقی است. منبع: میراث آریا