لالهزار در آتش فراموشی؛ شعلهای که از سینما ایران شروع شد
بوی دود و خاکستر هنوز در هوای سرد آذرماه لالهزار جا مانده است. جایی که روزی قلب تپنده فرهنگ و هنر تهران بود، حالا زخمی عمیق برداشته است. در ۲۳ آذر، شعلهها نه فقط سقف و دیوارهای «سینما ایران» را بلعیدند، که بخشی از خاطرات مشترک یک شهر را به کام خود کشیدند. این آتش، بیش از یک حادثه، روایت تلخ فراموشی و زنگ خطری جدی برای باقیمانده میراث فرهنگی لالهزار است.
جایی که سینما جان گرفت
برای درک عمق این فاجعه، باید به عقب برگشت؛ به روزهایی که لالهزار، شانزهلیزه تهران بود و سینما، پدیدهای نو و جادویی. به گفته «داوود قهردار» عکاس و پژوهشگر سینما، اولین سالنهای نمایش فیلم در ایران، فضاهایی موقتی و کوچک بودند. او به «کجارو» میگوید:
تاریخی سینما در ایران از اواخر دوره قاجار پا گرفت اما سینماها در آن دوره به شکل امروزی که از سالنهای سینما سراغ داریم، نبود. در آن سالها خبری از سالنهای بزرگ، اتاقهای بلیتفروشی یا بوفه خبری نبود. از اواخر دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی اول بیشتر فیلمها در فضاهای موقت، سالنهای بسیار کوچک یا حتی زیر چادرها نمایش داده میشدند.
روایت اولین سینمای مدرن ایران
سینما ایران سالها میزبان خندهها، اشکها و رویاهای تهرانیها بود. اما با گذر زمان، ستاره بختش افول کرد. پس از دستبهدست شدن میان مالکان مختلف، سرانجام در اوایل دهه هفتاد به دلیل فرسودگی و با دستور وزارت ارشاد، برای همیشه از چرخه اکران خارج شد.
او درباره تغییر شکل سالنهای سینما و ساخت سینما ایران توضیح میدهد:
اما با مرور که سینما در میان مردم فراگیر شد از اوایل پهلوی اول بهتدریج ساخت سالنهای ثابت و مدرن آغاز شد. یکی از نخستین و مدرنترین سینماهایی که ساخته شد «سینما ایران» بود که توسط آقای «یاکوبسن» در محل فعلی سینما البرز ساخته شد. وقتی در خیابان لالهزار قدم میزنیم و به سمت بالا حرکت کنیم، کنار سینما لاله کوچهای به نام سینما البرز وجود دارد و آنجا محل سابق سینما ایران بود. زمانی که یاکوبسن از بادکوبه به تبریز و از تبریز به تهران آمد و در سال ۱۳۰۶ آنجا را به نام سینما ایران ساخت و افتتاح کرد.
قهردار در خصوص گسترش سالنهای سینما در خیابان لالهزار، ادامه میدهد:
با افزایش استقبال عمومی از سینما، یاکوبسن به فکر احداث سالنی مدرنتر و مجهزتر افتاد تا تماشاگران بیشتری را به سمت سینما بکشاند. یاکوبسن با خرید چند قطعه زمین در مقابل سینمای قبلی از جمله زمینهایی متعلق به ارباب کیخسرو شاهرخ خریداری میکند و بنای جدید سینما را میسازد. این سینما سرانجام در سوم اسفند ۱۳۱۹ افتتاح شد و نام آن «سینما ایران» میشود.
این پژوهشگر سینما با اشاره به ویژگیهای سینما ایران، بیان میکند:
زمین سینما ایران که دچار آتشسوزی شد متعلق به ارباب کیسخرو شاهرخ بوده و یاکوبسن آن را میخرد. سینما ایران در زمان خود یکی از مدرنترین و بزرگترین سالنهای سینمای تهران بود؛ با ظرفیتی حدود ۱۲۰۰ نفر، بالکن، سالن انتظار منحنیشکل و معماری که تنها در چند سینمای شاخص دیگر مانند سینما رادیوسیتی دیده میشد. این سینما بهسرعت به یکی از نمادهای فرهنگی لالهزار تبدیل شد.
این عکاس درخصوص مالکان سینما ایران، میافزاید:
سینما ایران بارها دستبهدست شد. پس از درگذشت یاکوبسن، شرکایی چون «اسحاق قزلباش زنجانی» و «علی وکیلی» اداره سینما را بر عهده داشتند. بعد هم افرادی مانند «مهدی حقگو»، «اسحاق زنجانی» و «تقی مجیدی» این اواخر سینما را در قالب «شرکت سهامی سینما ایران» اداره کردند و از مالکان آن بودند. سینما تا اوایل دهه ۱۳۷۰ فعال بود، اما به دلیل فرسودگی و با دستور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از چرخه اکران خارج شد.
دومینوی تخریب؛ آیا نوبت سینماهای دیگر لالهزار است؟
قهردار باتوجه به شرایط سینما پس از تعطیلی، میگوید:
پس از تعطیلی، این بنا کاربریهای موقتی و نامناسبی پیدا کرد؛ به ساندویچفروشی، آبمیوهفروشی و انبار تبدیل شد. در سال ۱۳۹۷ تلاشهایی برای خارج کردن سینما از فهرست آثار ملی و تخریب آن صورت گرفت که با پیگیری فعالان میراث فرهنگی و همراهی مدیریت شهری وقت شهرداری منطقه دوازده، این فعالیتها متوقف شد.
تلاش نافرجام برای خروج از ثبت ملی؛ میراثی که مزاحم بود
او در خصوص آتش سوزی اخیر سینما ایران، عنوان میکند:
سقف سینما ریزش کرده و تقریبا میتوان گفت بخش زیادی از سینما از بین رفته است اما قبل از آتشسوزی اخیر امکان مقاومسازی و احیای بنا وجود داشت؛ احیا میتوانست سینما ایران را با کارکردی جدید، در قالب مجموعهای فرهنگی، به حیات شهری بازگردد و به نظر میرسد مالکان اینجا نمیخواستند آن را به فضای فرهنگی شهر بازگردانند و به عمد یا غیر عمد سینما آتش گرفت.
این پژوهشگر با بیان اینکه همین نگرانیها نسبت به خیابان لالهزار وجود دارد و این آتشسوزی مسیر ناگواری برای لالهزار در آینده است، میگوید:
لالهزار زمانی قطب فرهنگی تهران بود؛ خیابانی با بیش از ۱۷ سینما داشته و در کوچه ملی حدود ۶ سینما وجود داشت که همه فعال بودند، فروش خوبی داشتند و پر از تماشاگر بودند. اما امروز اکثر این سینما حال خوبی ندارند یا متروکه شدند و این موضوع میتواند شروع یک دومینو برای نابودی سینماهای دیگر و فضای فرهنگی لالهزار باشد. اگر مسئولان شهری کاری برای این بخش از تهران نکنند که نماد تهران قدیم است، مسیری برای نابودی دیگر سینماها باز میشود.
لالهزار و سینماهایش، بخشی از حافظه تاریخی تهران
او ادامه میدهد:
سینمای دیگری در لالهزار قرار دارد که صاحبان آن به دنبال تغییر کاربری آن هستند و میخواهند پاساژ یا هرچیز دیگری بسازند. مسئولان شهری باید یک طرحی داشته باشند تا مالکان بخشهای فرهنگی شهر نتوانند بهراحتی به دنبال تخریب باشند. بخش شمالی لالهزار (لالهزار نو) با ساماندهی پیادهراه و مرمت نماها، بخشی از هویت خیابان احیا شد. در لالهزار جنوبی اما همچنان با فضایی فرسوده و غمانگیز روبهرو هستیم.
قهردار با اشاره به اهمیت خیابان لالهزار تهران عنوان میکند:
سینما ایران تنها یک ساختمان نیست؛ بخشی از حافظه جمعی تهران است. خیابانی که نخستین فیلمهای دوبلهشده، فیلمهای خبری و بسیاری از رویدادهای مهم فرهنگی و اجتماعی کشور را به خود دیده است. هویت بصری خیابان زیر انبوه سیمها، موتورسیکلتها و سازههای ناهماهنگ دفن شده است.
سینما ایران فقط یک ساختمان نبود؛ بخشی از حافظه جمعی تهران بود. جایی که اولین فیلمهای دوبله، اولین اخبار تصویری و رویدادهای مهم اجتماعی به نمایش درآمد. نابودی آن، پاک شدن صفحهای از تاریخ فرهنگی این شهر است. اگر امروز برای نجات باقیمانده این هویت جنگیده نشود، فردا دیگر چیزی جز حسرت و خاکستر برای روایت کردن باقی نخواهد ماند.
