تیغ سوداگری بر گلوی کاخ گلستان؛ فاجعه در قلب تاریخی تهران

کافی است یک‌بار دیگر قدم در خیابان ناصرخسرو بگذاری، از کنار دارالفنون رد شوی و به سمت کوچه مروی بپیچی. جایی که روزگاری صدای هیاهوی مسافران در گاراژها و مسافرخانه‌ها با خنکای نسیمی که از مظهر قنات کهن «مهرگرد» برمی‌خاست، در هم می‌آمیخت. آنجا که می‌شد در جلوخان شمس‌العماره نشست و به تماشای تاریخ ایستاد؛ اما امروز، آن خاطرات جای خود را به غرش ماشین‌آلات سنگین و زخم عمیق یک گودبرداری داده‌اند؛ زخمی که نه فقط بر تن یک گاراژ قدیمی، که بر پیکر تنها میراث جهانی پایتخت، کاخ گلستان، نشسته است.

فضای باز ورودی کوچه مروی که زمانی پاتوق گردشگران و عاشقان فلافل مروی بود، به روایت جلوخان شمس‌المعاره است و روبروی یکی از ورودی‌های کاخ گلستان قرار دارد. قرار داشتن در حریم یک بنای ثبت جهانی و قلب بافت تاریخی تهران باعث نشده که سودگران ساخت و ساز در مناطق تاریخی تهران به سراغ این محوطه نروند تا در عمق بافت تاریخی مجوز احداث چهار طبقه زیر زمین را با تخریب جداره‌های ارزشمند دریافت کنند.

ساخت و ساز عمیق در فاصله اندکی با کاخ شمس‌العماره آغاز شده؛ کاخی که سال‌هاست به دلیل وضعیت سازه‌ای طبقات بالای آن به روی گردشگران بسته است.

«وحید شهاب»، فعال میراث فرهنگی در گفت‌وگو با ایسنا از تعرضی آشکار به حریم کاخ گلستان، بافت ثبت ملی عودلاجان و قنات ۷۰۰ ساله مهرگرد خبر می‌دهد و انگشت اتهام را به سوی تصمیماتی عجیب در دل وزارت میراث فرهنگی نشانه می‌رود:

مگر می‌شود مجموعه جهانی کاخ گلستان را به عنوان میراث جهانی ثبت کنیم اما زیرساخت و حریم‌های عملکردی و کارکردی را که بر آن تاثیرگذار خواهد بود خودمان از بین ببریم؟... اگر نمی‌دانید در بطن نهادتان چه تصمیماتی در حال اتخاذ و اجرا است... ما به عنوان مطالبه عمومی برایتان می‌گوییم که جای پای سوداگران در بیخ گوش شما چقدر واضح و عیان است.

ماجرا از پروژه‌ای به نام «مرکز تجاری مروی سنتر» آغاز می‌شود که در محل «گاراژ شمس‌العماره» کلید خورده است. اداره کل میراث فرهنگی استان تهران ابتدا با تعیین ضوابطی سخت‌گیرانه، بر حفظ جداره بنا و ساخت‌وساز محدود تا ارتفاع هشت متر تاکید می‌کند؛ اما به ناگاه، نامه‌ای از سوی معاونت حقوقی، مجلس و امور استان‌های وزارتخانه، همه چیز را تغییر می‌دهد. در این نامه اعلام می‌شود که «بنا در مجاورت بنای ثبت ملی و واجد ارزش تاریخی قرار ندارد» و با ساخت تا چهار طبقه زیرزمین موافقت می‌شود! این دستور در حالی صادر می‌شود که مرجع تشخیص ارزش آثار، نهاد دیگری است.

شهاب توضیح می‌دهد که مالک آنقدر از پشتیبانی خود مطمئن بوده که حتی پیش از دریافت مجوزهای نهایی از میراث فرهنگی و پروانه ساخت از شهرداری، تخریب جداره ارزشمند و گودبرداری را آغاز کرده است. این در حالی است که این پلاک در پهنه فرهنگی و گردشگری قرار دارد و تغییر کاربری آن به تجاری، خود یک تخلف آشکار است.

این ساخت‌وساز، سه قربانی بزرگ دارد. نخست، بافت تاریخی عودلاجان که با ورود یک پروژه تجاری درشت‌دانه، یکپارچگی و هویت خود را از دست می‌دهد و ساکنان اصیل خود را فراری می‌دهد. دوم، کاخ گلستان که حریم منظری و کارکردی‌اش با قد کشیدن یک مرکز خرید در روبه‌روی درب قاجاری باب عالی و عمارت شکوهمند شمس‌العماره، برای همیشه مخدوش می‌شود. فضای عمومی و آرامشی که گردشگران در میدانگاه مقابل آن تجربه می‌کردند، به خاطره‌ها می‌پیوندد.

و اما سومین و شاید مظلوم‌ترین قربانی، قنات ۷۰۰ ساله «مهرگرد» است. قناتی که هنوز زنده و پرآب است و در تاریخ این شهر نقشی حیاتی داشته؛ از جمله اینکه آقامحمدخان قاجار از مسیر همین قنات برای فتح تهران استفاده کرد. گودبرداری عمیق در فاصله کمتر از ۵۰ متری این قنات، نه تنها خطر انسداد و خشکی آن را به همراه دارد، بلکه می‌تواند به فرونشست زمین در قلب پایتخت منجر شود. این تعرض به یک میراث ملی در حالی رخ می‌دهد که «قنات ایرانی» به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شده است.