اصفهان زیر تیغ فرونشست؛ میراثی که در سکوت فرو می‌ریزد
وضعیت فرونشست در شهر اصفهان طی روزهای اخیر نگران‌کننده شده است. انتشار تصاویر متعدد از فرونشست و ریزش زمین در نقاط مختلف شهر اصفهان نگرانی‌ها را درباره وضعیت بناهای تاریخی و ارزشمند این شهر تشدید کرده است.
فرونشست اصفهان موضوع جدیدی نیست و سال‌ها است که درباره آن هشدار داده می‌شود؛ هشدارهایی که مورد توجه دستگاه‌های دولتی به ویژه وزارت میراث فرهنگی قرار نمی‌گیرد و اکنون گنجینه تاریخی شهر اصفهان در لبه تیغ قرار دارد.
«بهرام نادی»، عضو کارگروه فرونشست اصفهان درباره وضعیت بناهای تاریخی به «کجارو» می‌گوید:
نرخ فرونشست در مرکز شهر اصفهان تقریبا سه سانتی‌متر در سال است؛ البته نقشه‌های دیگر هم وجود دارد که نرخ این فرونشست را تا پنج سانتی‌متر گزارش داده‌اند؛ اما فرونشست در مکان‌هایی مثل کلیسای وانک می‌تواند قابل‌اغماض باشد.
در مرکز شهر اصفهان، به‌ویژه در اطراف مسجد جامع عتیق، مسجد سید و مسجد علی‌قلی‌آقا، میزان فرونشست بین دو تا سه سانتی‌متر در سال برآورد می‌شود. نادی با توجه میزان فرونشست در مناطق مختلف، توضیح داد:
برخی نقشه‌ها حتی نشان می‌دهند این رقم می‌تواند تا پنج سانتی‌متر نیز افزایش یابد. تداوم این روند به معنای آن است که طی یک دهه آینده، نرخ تجمعی فرونشست از ۳۰ سانتی‌متر هم فراتر خواهد رفت. مسجد جامع عتیق و مسجد علی‌قلی‌آقا بیشترین آسیب را متحمل شده‌اند. مسجد سید نیز دچار ترک‌های متعدد در کف، سقف و دیوارها شده و بخش زیادی از گنبد دوپوسته آن هم در پوسته داخلی و هم در پوسته خارجی ترک برداشته است؛ مسجد علی‌قلی‌آقا نیز با ترک‌های جدی مواجه است.
انحراف ستون‌های گنبد مسجد جامع عباسی
عضو هیئت علمی دانشکده عمران و ژئوتکنیک دانشگاه نجف‌آباد، درباره آسیب فرونشست به میدان نقش‌جهان و بناهای آن، بیان کرد:
در مسجد جامع عباسی واقع در میدان نقش‌جهان، ستون‌های شرقی و غربی گنبد در معرض انحراف قرار گرفته‌اند. این انحراف به دلیل وزن سنگین گنبد و بخشی دیگر به‌واسطه فرونشست ایجاد شده است. اندازه‌گیری‌ها نشان می‌دهد که در ارتفاع حدود سه متر و بیست سانتی‌متری ستون‌ها، انحرافی نزدیک به پنج سانتی‌متر رخ‌داده است. علاوه بر این، پایه ستون‌ها دچار شکستگی‌های نگران‌کننده شده‌اند. اهمیت این موضوع از آنجا است که این ستون‌ها بار اصلی گنبد را تحمل می‌کنند و در صورت آسیب‌دیدگی، سقف و گنبد در معرض پیچیدگی شدید یا حتی تخریب جدی قرار خواهند گرفت.
فرونشست یا فروچاله؟
انتشار فیلم‌ها و تصاویر متعدد از فروریزش زمین در اصفهان طی ماه‌های اخیر، نگرانی‌ها را افزایش داده است. نادی با بیان اینکه باید میان «فرونشست» و «فرو چاله» تفاوت قائل شد، می‌گوید:
در برخی از موارد منتشرشده، مانند سقوط تیر چراغ‌برق یا بیرون‌زدگی دوغاب از سطح زمین، منشا حادثه فرونشست نیست؛ بلکه باید بگوییم فرو چاله یا فروریزش یا فرونشست موضعی است. طی این مدتی که قطار شهری عبور می‌کند فیلم فرورفتگی تیر چراغ‌برق و بیرون‌زدگی دوغاب بود، مسیر عبور خط مترو است. برخی از این موارد مربوط به احداث مترو و برخی دیگر مربوط به پوسیدگی لوله‌های قدیمی فاضلاب است. برآورد می‌شود حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد از لوله‌های فاضلاب اصفهان سیمانی و فرسوده هستند؛ بنابراین ممکن است مستقیم بریزد یا در اثر فرونشست چون فرسوده شدند ممکن است بریزند؛ اما ارتباط مستقیمی به فرونشست ندارند.
هزاران بنای تاریخی با بودجه‌ای ناچیز
نادی با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین مشکلات، کمبود بودجه برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی است، توضیح داد:
مسجد سید در مراحل ترمیم‌شدن قرار دارد؛ اما تنها اقدام مرمتی به موزاییک کف آن محدود شده است و عملا میراث‌فرهنگی با بودجه‌ای که دارد، نمی‌تواند کار خاصی انجام دهد. سایر بخش‌ها همچنان نیازمند مرمت اساسی هستند. در حالی که در سطح استان اصفهان بیش از ۶,۰۰۰ بنای تاریخی ثبت شده و بودجه سالانه میراث‌فرهنگی تنها حدود ۱۴۰ میلیارد تومان است. بخش عمده‌ای از این بودجه نیز صرف هزینه‌های جاری وزارت‌خانه می‌شود و در نهایت مبلغ اندکی برای مرمت بناها باقی می‌ماند.
عضو کارگروه فرونشست اصفهان باتوجه به کمبود بودجه برای مرمت آثار تاریخی، می‌گوید:
امیدوارم با تخصیص بخشی از مالیات، بتواند روند بهتری برای حفاظت از میراث فرهنگی اختصاص پیدا کند. حتی به دنبال مطالعات زمین شناسی جدید هستم تا بفهمیم که چرا مسجد سید به درست یا غلط دو نیمه شده است؛ اما هیچ بودجه‌ای وجود ندارد.
به تازگی خبری مبنی بر تشکیل «ستاد ملی مقابله با فرونشست» منتشر شد. حال پرسش اساسی آن است که این ستاد تا چه اندازه اختیارات و ضمانت اجرایی دارد. نادی در این رابطه توضیح داد:
برخی کارشناسان بر این باورند که برای مقابله با بحران آب و فرونشست، نیاز به نهادی با اختیارات در حد ریاست‌جمهوری یا حتی بالاتر وجود دارد؛ نهادی که بتواند سیاست‌های کلان حوزه آب، کشاورزی، صنعت و معدن را هماهنگ و اجرایی کند.
تا زمانی که برداشت آب بیش از میزان تغذیه سفره‌های زیرزمینی باشد، بحران فرونشست ادامه خواهد داشت. این مشکل تنها به اصفهان محدود نیست و بسیاری از شهرهای ایران درگیر همین معضل هستند. او درباره بحران فرونشست در شهرهای مختلف، عنوان کرد:
اصفهان این وضعیت را نشان می‌دهد؛ اما تهران خیر و تهران هم بی‌آب است و با این بی‌آبی می‌توان توسعه پیدا کرد؟ امنیت برای آینده برقرار کرد؟ نرخ فرونشست در استان گلستان به ۱۸ سانتی‌متر در سال می‌رسد و از اصفهان بیشتر است؛ اما چون شهر گرگان روی دشت قرار ندارد، شدت بحران به‌اندازه اصفهان دیده نمی‌شود. اینکه صدایی شنیده نمی‌شود، به معنی روبه‌راه بودن اوضاع نیست.
فرونشست اصفهان یک هشدار جدی است؛ هشداری برای مسئولان و جامعه که اگر امروز برای نجات خاک و آب تصمیم‌های بزرگ گرفته و اجرایی نشود، فردا دیگر شهری به نام اصفهان باقی نخواهد ماند. وضعیت فعلی، در حقیقت آینه‌ای است از بحران مدیریت آب و توسعه ناپایدار که مناطق مختلف در سراسر ایران را درگیر کرده است.