داستان جنجالی خرس‌های سبلان؛ از سرقت نان تا سیلی به زنان!

خرس قهوه‌ای سبلان مدتی است که به‌واسطه رفتارهای خاص خود، مورد توجه شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته است. ماجرا از ویدیوهای شنا کردن این خرس در دریاچه سبلان آغاز شد. خرس عظیم‌الجثه‌ای که با فاصله‌ کمی از کوهنوردان در حال آب‌تنی بود و پس از آن با آرامش از کوهنوردان دور شد؛ اما این تنها ویدیو پربازدید این خرس (یا خرس‌ها) در سبلان نیست. پس از ماجرای غذارسانی دستی به سگ‌های ولگرد و روباه‌ها که زنگ هشدار زیست‌محیطی را به صدا در آورده بود، حالا ویدیوهایی از هم‌سفره شدن خرس با کوهنوردان منتشر شده است.

ماجرای خرس سبلان به شریک شدن در غذای کوهنوردان ختم نشد؛ توجه کوهنوردان به این خرس و عادی شدن نزدیکی به انسان توسط خرس، منجر به رویدادهایی پیاپی‌ شده که هم زندگی طبیعی خرس و هم سلامت کوهنوردان را تحت شعاع قرار داده است. در ویدیوهایی بعدی که از سبلان منتشر شده، صحنه‌ای از ضربه دست خرس به صورت زنی کوه‌نورد منتشر شده که در فاصله کمی از خرس ایستاده است. همچنین تصاویری از حمله خرس به کمپ کوه‌نوردان و آسیب به وسایل آن‌ها نیز مخابره شد.

خرس‌ها حیواناتی وحشی هستند و وقتی با انسان‌ها و غذاهایشان آشنا می‌شوند، به تدریج به غذا خوردن از دست انسان‌ها عادت می‌کنند و ممکن است در پیدا کردن غذای طبیعی خود دچار مشکل شوند. «علیرضا محمدی»، عضو هیئت‌علمی دانشگاه جیرفت و کارشناس حیات‌وحش و تنوع زیستی درباره نوع رفتار گردشگران با خرس‌های قهوه‌ای در سبلان به «کجارو» می‌گوید:

گردشگر و کوهنورد پیش از ورود به این مناطق باید با مقدمات و اصول اولیه حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش آشنا باشد تا کمترین اثر را بر اکوسیستم بگذارند. تنها چیزی که گردشگر باید از این مناطق با خود ببرد عکس و خاطره است، و نباید هیچ آسیبی از خود به‌جا بگذارد؛ رفتار گردشگری مسئولانه یعنی پذیرش مسئولیت هنگام ورود به مناطق حفاظت‌شده و تعامل داشتن با طبیعت است؛ اما آنچه امروز در سبلان شاهد هستیم خلاف گردشگری مسئولانه است.

نزدیکی و وابستگی به انسان، رفتارهای غریزی خرس‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و مخاطرات زیادی برای انسان‌ها و حیوانات ایجاد می‌کند. استاد دانشگاه جیرفت در این‌باره توضیح داد:

گردشگران باید مسیرهای عبور خود را طوری انتخاب کنند تا کمترین تداخل را با گونه‌های جانوری داشته باشند و در صورت مواجهه با حیوانات، سریع منطقه را ترک کنند؛ نه اینکه با اتراق کنار خرس‌ها، به آن‌ها غذا بدهند. حتی گردشگران نباید مواد غذایی مانند تن‌ماهی با خود ببرند؛ چون گرچه خرس‌ها بینایی ضعیف پارند، بویایی آنها قوی است و خرس‌ها به سمت این بو حرکت می‌کنند.

غذارسانی دستی و گسترده به گونه‌های مختلف حیات‌وحش و سگ‌ها یکی از نگرانی‌های درباره وضعیت حیات‌وحش ایران بوده و حالا خرس‌ها هم در معرض غذارسانی دستی هستند. علیرضا محمدی با بیان اینکه متخصصان در دوره‌های زمانی خاصی به حیوانات غذارسانی می‌کنند، می‌گوید:

تغذیه دستی حیات‌وحش تنها توسط مدیران مناطق تحت حفاظت و در شرایط خاص، مانند خشکسالی یا سرما، انجام می‌شود تا گونه‌های علف‌خوار مانند آهو، جبیر، کل و بز، قوچ از گرسنگی تلف نشوند. تغذیه دستی حیوانات توسط گردشگران نه‌تنها کار درستی نیست، بلکه می‌تواند باعث وابستگی حیوان به انسان شود و رفتار طبیعی آن‌ها را تغییر دهد. در بوم‌شناسی به این حالت «habituation» یا «خوگرفتن» گفته می‌شود؛ یعنی حیوانات آن هم گونه‌ای مانند خرس قهوه‌ای دیگر برای تأمین غذا تلاش نمی‌کنند.

حیات وحشی که به غذارسانی دستی عادت کند، برخلاف انتظار خطر بیشتری هم برای انسان‌ها و هم برای تعادل زیستی دارد، محمدی در این‌باره می‌گوید:

با تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی در کشور، حیات‌وحش به مناطق پایین‌دست و حتی مناطق مسکونی نزدیک می‌شود؛ چون غذا کم است و گردشگران از روی دلسوزی به خرس‌ها غذا می‌دهند حتی اگر غذا هم نباشد گردشگران نباید به حیوانات غذا بدهند. غذادهی می‌تواند ریسک حمله را به انسان افزایش دهد این موضوع در مورد سگ‌های بدون سرپرست هم صدق می‌کند. برای مثال، اگر ۱۰ روز گردشگران وارد منطقه نشوند، این حیوانات برای پیداکردن غذا وارد مناطق مسکونی می‌شوند و ریسک حمله افزایش پیدا کرده است.

خرس سبلان حالا به وضعیت عجیبی گرفتار شده است؛ وضعیتی که باعث می‌شود توجه‌ها به لزوم رعایت نکات زیست‌محیطی توسط گردشگران و کوه‌نوردان جلب شود. علیرضا محمدی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه جیرفت و کارشناس حیات‌وحش، با بیان اینکه گردشگران باید در مقابل رفتار خرس‌ها چه واکنشی داشته باشند، گفت:

گردشگران و کوهنوردان هرگز به حیوانات غذا ندهند، در مناطق حساس و زیستگاه خرس قهوه‌ای، اتراق نکنند، چادر خود را طوری مستقر نکنند که بوی غذا حیوانات را جذب کند، فاصله ایمن با حیوانات را حفظ کنند و اگر با خرس مواجه شدند، آرام و بدون ایجاد هیجان، منطقه را ترک کنند.

محمدی آموزش و اطلاع‌رسانی توسط سازمان‌های محیط‌زیست، تشکل‌های مردم‌نهاد و نهادهای خصوصی، بهترین راهکار برای پیشگیری از برخوردهای خطرناک با حیات‌وحش است می‌داند. او درباره رفتار صحیح با خرس سبلان در چنین شرایطی نیز می‌گوید:

این رفتارها باعث می‌شود خرس‌ها دستی شوند؛ در این شرایط آنها را زنده‌گیری می‌کنند و به پارک پردیسان منتقل می‌کنند؛ اما در حال حاضر انتقال خرس‌ها به باغ‌وحش یا پارک‌ها ضرورتی ندارد؛ مهم این است که گردشگران آموزش مناسب ببینند، رفتارهای مخاطره‌آمیز را متوقف کنند و به زیستگاه طبیعی حیوانات احترام بگذارند.

رفتارهای گردشگران با محیط‌زیست در شبکه‌های اجتماعی بحث‌برانگیز می‌شود؛ از برداشتن خاک هرمز، کندن لاله‌های واژگون تا غذادادن به خرس قهوه‌ای در سبلان. گردشگری کشور ما باوجود ظرفیت‌های بسیار، هنوز ضعف‌های جدی دارد؛ یکی از این حوزه‌ها گردشگری کوهستان است. «پورنگ پورحسینی»، فعال گردشگری، با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری در ایران به «کجارو» می‌گوید:

در این عرصه، ما با انبوهی از گردشگران مواجه هستیم که اغلب کوهنورد هستند؛ اما الگوهای هزینه‌کردشان بسیار محدود است و تاثیر اقتصادی چندانی بر جوامع محلی نمی‌گذارند؛ به‌علاوه، تعامل آن‌ها با محیط‌زیست و حیات‌وحش هم اغلب سازنده نیست.

کوهنوردانی که باید حافظ محیط زیست و حیات وحش باشند، حالا خود تبدیل به معضل شدند. پورحسینی درباره رفتار گردشگران در مقابل حیات‌وحش، توضیح می‌دهد:

نمونه این نوع عدم تعامل وضعیت خرس‌های سبلان است، جمعیت زیادی از کوهنوردان به منطقه سبلان می‌روند؛ اما انتظاراتی که از رفتار یک گردشگر مسئول، داشتیم محقق نشده است. حضور گردشگران نه از نظر اقتصادی منافع ملموسی برای جوامع محلی داشته و نه از نظر زیست‌محیطی الگوی مطلوبی را ارائه کرده است. به‌جای آنکه کوهنوردان به‌عنوان الگوی رفتار مسئولانه در طبیعت شناخته شوند، متاسفانه گاهی خودشان بخشی از مشکل می‌شوند.

پورحسینی فرهنگ‌سازی را به تنهایی کافی نمی‌داند و می‌گوید:

سایت‌های طبیعی باید متولی مشخص داشته باشند؛ متولیانی که برای بهره‌برداری و گردشگری در این مناطق قوانین روشن وضع کنند؛ البته این قوانین باید ضمانت اجرایی داشته باشند تا اگر کسی آن‌ها را رعایت نکرد، با برخورد قضایی مواجه شود. در حال حاضر چنین سازوکاری به‌طورجدی وجود ندارد.

حفاظت محیط زیست به تنهایی و توسط یک نهاد امکان پذیر نیست. بسیاری از محوطه‌ها و زیستگاه‌های کشور متولیان، بهره‌برداران و ذینفعان متعددی دارند و برای حفاظت باید هم‌گرایی بین نهادی در کنار آموزش وجود داشته باشد. پورحسینی می‌گوید:

اگرچه در زمان تولیدمثل خرس‌ها در سبلان حفاظت محیط‌زیست استان اردبیل، توصیه‌هایی را به کوهنوردان و گردشگران می‌دهد، اما این اقدام هنوز به‌اندازه کافی به فرهنگ‌سازی و مراقبت از حیات‌وحش کمک نکرده است؛ محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران هنوز با خلاهای آموزشی زیادی همچنان در حوزه اکوتوریسم مواجه است. گردشگران هم چه حرفه‌ای و چه غیرحرفه‌ای، باید اصول اولیه‌ای را در طبیعت رعایت کنند؛ آن‌ها نباید لذت لحظه‌ای خود را به قیمت ایجاد تنش در جامعه محلی یا آسیب به طبیعت به دست آورند.

حفظ حیات‌وحش و محیط‌زیست در ایران نیازمند آموزش گسترده به گردشگران، افزایش آگاهی و تعریف مسیرها و زمان‌بندی مشخص برای ورود به مناطق حفاظت‌شده است. تنها از این طریق می‌توان ارتباط انسان با طبیعت و گونه‌های جانوری را سلامت نگه داشت و خطرات ناشی از رفتارهای نادرست گردشگران را کاهش داد.