کالسکه‌های سلطنتی موزه خودرو؛ از ترور ناصرالدین شاه تا تاج‌گذاری پهلوی

کالسکه‌های سلطنتی جزو وسایل نقیله درخشان در خانواده‌های سلطنتی جهان به شمار می‌آید. پیش از ظهور خودروها و حتی در زمان همه‌گیر شدن استفاده از خودرو، خانواده‌های سلطنتی در سراسر جهان با کالسکه‌های سلطنتی خاص و گران‌قیمت، نمایشی از درخشش زندگی سلطنتی را به رخ یکدیگر می‌کشیدند. کالسکه‌های سلطنتی همچنان در ایام خاص مورد استفاده خانواده‌های سلطنتی قرار می‌گیرد و دو کالسکه معروف دوره قاجار و پهلوی به‌تازگی در موزه خودروهای سلطنتی به نمایش در آمده است.

در سرسرای ورودی ایوان کالسکه موزه خودروهای تاریخی ایران در دو بخش به ابزار و وسایل تاریخی کنترل اسب پرداخته شده است. چندین دهانه و لگام مربوط به هزاره نخست پیش از میلاد در یک ویترین به نمایش گذاشته شده و در این ویترین‌ها به برخی سنگ‌نگاره‌های باستانی، مانند سنگ‌نگاره‌های تیمره پرداخته شده است که به‌طور مشخص کنترل اسب در آن‌ها دیده می‌شود. اطلاعات تاریخی در کنار اشیای این ویترین‌ها مخاطبان را در جریان شکل‌گیری روند کنترل اسب با استفاده از تولید ابزارهای مختلف می‌گذارد.

در ویترین بعدی ورودی ایوان کالسکه، ابزارهایی مانند زین اسب به نمایش گذاشته شده؛ ابزارهایی که هر چند مربوط به دوره معاصر است، جزییات دیدنی کار هنرمندان فلزکار برای ساخت ابزار کنترل و استفاده از اسب را نشان می‌دهد. همچنین در رو‌به‌روی این دو ویترین به تاریخچه حمل و نقل و ساخت کالسکه به‌ویژه در ایران پرداخته شده است.

ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر خود به اروپا دستور ایجاد کارخانه کالسکه‌سازی را صادر کرد و امتیاز این کار به میرزا جواد سعدالدوله رسید. میرزا جوادخان البته در کار کالسکه‌سازی موفقیت به دست نیاورد؛ اما ۳۰ دستگاه کالسکه را از روسیه به ایران وارد کرد. کارخانه کالسکه‌سازی بالاخره در دوره مظفرالدین شاه در تهران ایجاد شد.

در این بخش به قوانین درشکه‌ها و کالسکه‌ها در زمان قاجار نیز اشاره شده است. درشکه‌چی و درشکه‌خانه از جمله شغل‌ها و امکاناتی است که در طول تاریخ به‌واسطه حضور درشکه‌ها ایجاد شده و حتی درشکه‌چی‌های سلطنتی دارای مقام و منصب بسیار مهم بودند.

ناصرالدین شاه، شش سال پس از حکومت دستور تهیه یک کالسکه سلطنتی خاص را داد. این کالسکه سیاه از وین خریداری و به ایران ارسال شد. کالسکه ناصری اولین کالسکه سلطنتی موجود در ایران است که توسط شرکت معروف کالسکه‌سازی «واگن فابریک» در اتریش ساخته شد. این کالسکه هم‌زمان با ششمین سالگرد سلطنت ناصرالدین شاه به قیمت ۵,۰۰۰ تومان قاجاری خریداری شد. کالسکه ناصری با رنگ لاکی، تزیینات زرشکی، سقف ثابت و دارای گنجایش چهار نفر است. اتاق کالسکه به‌وسیله تسمه و فنر روی چهارچوب اصلی قرار گرفته تا سرنشینان کمترین تکان ممکن را حس کنند. در زمان استفاده از این کالسکه یک کالسکه‌ران در جلو، دو نفر در عقب و چندین سوار در اطراف، کالسکه را همراهی می‌کردند.

ناصرالدین شاه قاجار آخرین روز حیاتش را با این کالسکه به شاه‌عبدالعظیم رفته بود. پس از واقعه ترور شاه در این دیدار، پیکر ناصرالدین شاه قاجار به‌صورت نشسته در این کالسکه قرار گرفت و به‌سمت کاخ گلستان حرکت کرد. در تاریخ آمده که مباشران گاهی حتی دست شاه کشته شده را تکان می‌دادند تا مردم متوجه مرگ او نشوند.

این کالسکه سلطنتی خاص که نخستین کالسکه‌رانش «لطف الله خان کلاسکه‌چی‌باشی» بود بعد از واقعه ترور، همچنان در خاندان سلطنتی باقی ماند و حتی در دوره پهلوی بارها مورد استفاده قرار گرفت. در دوره پهلوی این کالسکه به مشکی تغییر رنگ داد و در مراسم‌های تاج‌گذاری، جشن‌های ۲۵۰۰ ساله و استقبال از ملکه انگلستان و پادشاه دانمارک مورد استفاده قرار گرفت.

دومین کالسکه سلطنتی در موزه خودروهای تاریخی ایران مربوط به پهلوی دوم است. کالسکه‌ای پر سروصدا که با قیمت گزاف برای جشن تاج‌گذاری ساخته شد و تنها یک بار مورد استفاده قرار گرفت.

کالسکه اشرافی به جهت برگزاری مراسم تاج‌گذاری توسط دربار و به سرپرستی رئیس بانک مرکزی وقت کشور به شرکت واگن بورگ اتریش سفارش داده شد. این شرکت اتریشی پیش از این، کالسکه‌های سلطنتی متعددی برای خاندانی سلطنتی کشورهای مختلف از جمله هلند و فرانسه ساخته بود. کالسکه پهلوی دوم به دست «جوزف کلیسم»، یکی از برجسته‌ترین استادکاران اتریشی، ساخته و در جریان ساخت آن از استادکاران آلمانی، انگلیسی و هلندی نیز بهره گرفته شد.

بر اساس روایت‌ها، ساخت این کالسکه اشرافی موجی از اعتراض دانشجویان را به‌همراه داشت؛ اما به هر حال این عراده سلطنتی تکمیل و به ایران تحویل داده شد تا تنها یک بار در مراسم تاج‌گذاری مورد استفاده شاه و ملکه قرار گیرد.

این کالسکه از بدنه‌ای مستحکم و ضد گلوله ساخته شده و برای حفظ امنیت، پنجره‌های آن قابل باز شدن نیست. تهویه هوا در کالسکه به‌وسیله دستگاه چرخش هوا صورت می‌گیرد و نشیمن چهار سرنشین این کالسکه زردوز است. تزیینات بیرونی کالسکه از چوب زبان گنجشک ساخته شده و در جای‌جای آن نشان‌های سلطنتی به کار رفته است.

در موزه خودروهای سلطنتی، درشکه‌ها هم در کنار کالسکه‌های سلطنتی به نمایش گذاشته شده است. در حال حاضر ایوان کالسکه موزه خودروهای تاریخی میزبان سه درشکه است که یکی از آن‌ها درشکه ساده تک اسبی به شمار می‌رود. این درشکه در درباره قاجار فعال بود و از آن برای رفت و آمد استفاده می‌شد. درشکه دو اسبه این مجموعه یک درشکه شش نفره است؛ درشکه‌ای که بر اساس نوشته توپی چرخ‌هایش ساخت کارخانه کالسکه‌سازی جویس نویس در برلین آلمان بوده است؛ کارخانه‌ای که بزرگترین کالسکه‌سازی آلمان لقب گرفته بود و بعدتر نیز همگام با تکنولوژی روز به ساخت بدنه خودرو پرداخت.

تونگا، وسیله ساده حمل و نقل، سومین درشکه مجموعه است. وسیله‌ای که بسیار قدمت دارد و ریشه آن مربوط به مشرق زمین است. تونگا همچنان در هند امروز هم کاربرد دارد و مسافران را در مسیرهای مختلفی جابه‌جا می‌کند.

تونگای مجموعه خودروهای سلطنتی، بر اساس پلاکی که دارد، هدیه‌ای از پاکستان به ایران بوده است؛ اما اطلاعات مشخصی درباره صاحب آن در دست نیست.

در بخش دیگری از ایوان کالسکه موزه خودروهای تاریخی، چندین کالسکه با تزیین خاص به نمایش گذاشته شده است. این اموال که جزو اموال ضبط شده توسط بنیاد مستضعفان به شمار می‌رود به‌دلیل روش جمع‌آوری، فاقد اطلاعات مستند هستند. در این بخش از موزه چندین کالسکه و درشکه کوچک و تزیینی چشم‌نواز در کنار هم قرار دارد؛ اما مهمترین اثر این بخش روی دیوار نصب شده است. مظفرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۹ شمسی به تقلید از پدرش راه فرنگ گرفت. این پادشاه روزی که در شهر پاریس فرانسه سوار بر کالسکه در حال گردش بود، مورد سوءقصد قرار گرفت، اما جان سالم به در برد.

او درباره این اتفاق در خاطراتش نوشته است:

... یکدفعه دیدیم صدای وزیر دربار بلند شده با شخصی گلاویز شده است نگاه به این طرف کرده دیدیم شخص شقی‌خبیثی پهلوی کالسکه ما ایستاده یکدستش را به دم کالسکه ما که سرش باز بود گرفته و در دست دیگر طپانچه دارد و سرطپانچه را روی سینه ما گذارده می‌خواهد آتش بزند. وزیر دربار در کمال جلادت و قوت، بند دست او را گرفته فشار سخت داده دست این خبیث را از روی سینه ما رد کرده سرطپانچه را به هوا نگاه داشته و خودش هم برخاسته میانه ما و او حایل شد که اگر خدای نخواسته تیر رها شود به ‌ما آسیبی نرسیده خودش هدف تیر شود...

از این صحنه تصاویر مختلفی کشیده شده اما حالا یک نسخه از نقاشی تاریخی یکی از نقاشان فرانسوی مربوط به صحنه سوءقصد به مظفرالدین شاه در حالی که سوار بر کالسکه است، بر دیوار ایوان کالسکه موزه خودروهای تاریخی ایران قرار گرفته است. این تابلوی نقاشی اثر ژان ماسی فرانسوی است و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد.

موزه خودروهای تاریخی ایران چندسال پیش پس از بازسازی اساسی بازگشایی شد و اکنون در حال تکمیل مجموعه خود با خودروها و وسایل حمل و نقل مختلف است. تعدادی از آثار این موزه از جمله چند خودرو و کالسکه‌های سلطنتی نمونه‌های کم‌نظیر و ارزشمندی در سطح جهان هستند.

عکس‌ها: کجارو | احسان رستمی‌پور