خیمه شب بازی؛ جاذبه‌ای در آستانه فراموشی

خیمه شب بازی با عروسک‌های سخنگو و داستان‌های پندآموزش، بخشی از میراث ناملموس ایران محسوب می‌شود که به‌دلیل کم‌توجهی به آن، در معرض فراموشی قرار گرفته است.

اگرچه ریشه‌های تاریخی خیمه شب بازی به شرق دور می‌رسد، انتقال این هنر سنتی به کشورهای دیگر در طول تاریخ جریان داشته است. هنر خیمه شب بازی احتمالا چیزی بین ۹۰۰ سال تا ۱۶۰۰ سال قبل وارد ایران شده است و امروز به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس سرزمینمان به حساب می‌آید.

هنرمندان فعال در خیمه شب بازی ایران، عروسک‌های شناخته‌شده‌ای همچون مبارک را به دنیا معرفی کرده‌اند و چهره‌هایی نظیر طیاره خانم و پهلوان پنبه را برایمان به یادگار گذاشته‌اند.

در ایران هنرمندان شاخصی در زمینه ساخت و بازی با عروسک‌های خیمه‌ شب بازی فعالیت دارند؛ اما انتقال نیافتن گسترده این هنر به نسل بعد، این نگرانی را ایجاد کرده است که در آینده‌ای نه چندان دور این هنر سنتی در معرض فراموشی قرار گیرد.

بسیاری از کشورها اقدامات جالب توجهی برای معرفی هنر عروسک گردانی خود صورت داده‌اند. در فرانسه ماریونت (نوعی نمایش خیمه‌شب‌بازی معروف فرانسوی) به یکی از جاذبه‌های گردشگری پاریس تبدیل شده است. در چین هم عروسک‌ها در قالب فستیوال‌های مختلف برای معرفی اساطیر و داستان‌های کهن چینی به کار گرفته می‌شوند و تبدیل به یکی از جاذبه‌های گردشگری این کشور شده‌اند.

با این وجود، تاکنون ایران نتوانسته از ظرفیت بالای خیمه شب بازی و از عروسک‌های سنتی خود بهره مناسب ببرد و طبیعتا حوزه گردشگری نیز از این ظرفیت بالقوه آن بی‌نصیب مانده است.

«سیاوش ستاری»، موسس خانه موزه خیمه‌شب‌بازی ایران است که آن را با همکاری «ستاره اسکندری» راه‌اندازی کرده است. وی در خصوص تاریخ و گذشته هنر سنتی-نمایشی خیمه شب‌بازی به خبرنگار کجارو گفت:

اساسا هنر خیمه‌شب‌بازی در طول تاریخ از شرق دور نشئت گرفته است و با سفر از روی جاده ابریشم به دورترین مناطق در غرب، یعنی حتی تا برزیل رفته است. این هنر در هر کشوری رسوبی از خود به‌جای گذاشته است که این رسوب در کشور ما آن چیزی است که به دو شکل (عروسک‌‌گردانی) دستکشی و نخی به یادگار مانده است. توجه داشته باشید که خیمه شب بازی یک مقوله صادراتی در طول تاریخ بوده است و مفهوم «سفر فرهنگ در کنار تجارت» یا «سفیر فرهنگی بودن» برای نزدیکتر شدن جوامع بشری را انتقال می‌دهد.

خیمه شب بازی ایران به سبب همین ریشه‌های فرهنگی و تاریخی، به‌عنوان یک میراث فرهنگی ناملموس شناخته می‌شود.

ستاری موسس خانه موزه خیمه شب بازی در مورد قدمت خیمه شب بازی در ایران گفت:

حضرت نظامی گنجوی قصه‌ای را از زمان بهرام گور-پادشاه ساسانی- روایت می‌کند و می‌گوید: «شش‌هزار اوستاد دستان‌ساز/ مطرب و پای کوب و لعبت باز گرد کرد از سواد هر شهری/ داد هر بقعه را ازان بهری تا به هرجا که رخت‌کش باشند/ خلق را خوش کنند و خوش باشند»

ستاری افزود:

نظامی در این شعر در واقع قصه ۶,۰۰۰ مطرب عروسک‌باز را روایت می‌کند که بهرام گور از شرق دور جمع می‌کند و در سراسر امپراتوری گسترده ایران مستقر می‌کند تا برای مردم شادی را به ارمغان بیاورند. این گواه یک تاریخ ۱,۶۰۰ ساله است؛ البته نظامی قید نمی‌کند که این خیمه شب‌ بازی بوده است؛ اما ۹۰۰ سال پیش حکیم خیام به‌صورت واضح می‌فرماید:

اگرچه سازوکار هدفمند و روشنی برای احیای هنر سنتی خیمه شب بازی در ایران وجود ندارد، برخی اشخاص فرهنگ دوست، اقداماتی جهت حفظ و احیای آن صورت داده‌اند.

ستاری در خصوص تلاش‌های مجموعه خانه موزه خیمه‌شب‌بازی برای حفظ این هنر سنتی، گفت:

تلاش در خانه موزه بر این است که مهارت‌های خیمه‌شب‌بازی در ایران را حفط کنیم. یکی از مهارت‌ها مربوط به ساخت عروسک خیمه‌شب‌بازی است و در این زمینه تلاش داریم که این مقوله را به الگوهای گذشته و فراموش‌شده آن بازگردانیم. امیدواریم بتوانیم با حضور در نمایشگاه‌ها در زمینه تولید و عرضه عروسک‌ها تعامل لازم را ایجاد کنیم. حتی می‌توان امید داشت که در زمینه اشکال مشابهی که در جهان وجود دارد، اقداماتی صورت داد.

خانه موزه خیمه شب بازی؛ منبع عکس: ایران توریسم آنلاین

برای حفظ و معرفی هر هنر سنتی و کهن لازم است که زمینه‌های آموزشی برای انتقال مهارت هنری ایجاد و در نظر گرفته شود. خانه موزه خیمه شب بازی نیز اقداماتی برای انتقال مهارت خیمه شب بازی صورت داده است.

موسس خانه موزه خیمه در این خصوص به خبرنگار کجارو گفت:

خانه موزه خیمه شب بازی یک بسته آموزش خیمه شب بازی را طراحی کرده و از آن رونمایی کرده است. آموزش هنرهای سنتی در همه جای جهان از کودکی و به‌صورت سینه به سینه اتفاق می‌افتاد. هنر سنتی زمانی از یک جامعه رخت برمی‌چیند که شیوه آموزش فراموش شود. به نظرم تصور غلطی است که فکر کنیم آمدن تکنولوژی، تهاجم فرهنگی یا هر عامل دیگری هنر سنتی را از بین می‌برد. هنر سنتی به واسطه آن که یک هنرمند احساس ‌کند که نباید هنر را به فرزندش آموزش دهد می‌میرد؛ یعنی یک هنرمند ممکن است حتی تا ۵۰ سال هم کار کند؛ اما چون هنرش را به نسل بعدی آموزش نداده است، هنر در آن زمان که تصمیم به انتقال ندادن آن به نسل بعد گرفته شده، مرده است.

وی افزود:

سعی خانه موزه خیمه شب بازی این است که با بسته‌ای که طراحی کرده شیوه آموزش هنر سنتی را دوباره به کودکان برگرداند. به نظرم این موضوع می‌تواند به‌عنوان یک مدل حتی به کشورهای اروپایی قابل عرضه باشد. برخی کشورهای اروپایی اشکال مختلفی از نمایش خیمه شب بازی ایران را دارند که می‌توان شخصیت آن‌ها را پسرخاله‌های شخصیت مبارک ایران دانست. امیدوارم که بتوان در این زمینه تعامل لازم را ایجاد کرد.

با توجه به اهمیت فرهنگی، هنری و تاریخی خیمه‌شب‌ بازی در ایران به نظر می‌رسد که باید مسئولان امر اقدامات مشخص و برنامه‌ریزی شده‌ای برای حفظ و احیای این هنر سنتی صورت دهند.

افزون بر لزوم توجه به انتقال این هنر به نسل‌های بعد، لازم است که با برپایی نمایشگاه‌ها و اجراهای خیابانی، این هنر تاریخی را به کوچه و باز آورد و برنامه‌ریزی لازم برای تبدیل آن به جاذبه‌ای گردشگری را فراهم کرد. مطمئنا برپا کردن نمایش‌های عروسکی در اماکن شهری نظیر محوطه تئاتر شهر و نیز در خانه‌های تاریخی می‌تواند هم به این هنر سنتی جان بدهد و هم زمینه‌ای مساعد برای جذب بیشتر گردشگر را فراهم کند. همچنین توسعه اماکنی همچون موزه خیمه شب بازی و نظایر آن می‌تواند به‌عنوان گامی مثبت برای توسعه این هنر سنتی طرف توجه قرار گیرد.

در نهایت گفتنی است که موزه خیمه شب‌بازی ایران در بلوار کشاورز، خیابان وصال شیرازی، کوچه دکتر اسلامی ندوشن واقع شده است و به گفته موسس موزه، بازدید از آن رایگان است.

نظر شما در خصوص هنر سنتی خیمه شب بازی در ایران چیست؟ فکر می‌کنید برای احیای این هنر سنتی و تبدیل آن به جاذبه‌های گردشگری چه اقداماتی باید صورت گیرد؟