هرآنچه باید درباره بهمن و نحوه شکل گیری آن بدانید

بهمن، پدیده‌ای طبیعی و در عین حال هولناک است و هنگامی اتفاق می‌افتد که توده عظیمی از برف، یخ و سنگ به‌دلیل عوامل مختلفی همچون شیب تند، بارش سنگین برف، تغییرات دمایی و لرزش زمین، از ارتفاعات به پایین سرازیر شود. بهمن‌ها با سرعت بسیار زیاد حرکت کرده و همه چیز را در مسیر خود نابود می‌کنند. بهمن‌ها خطرات بسیار جدی برای کوهنوردان، اسکی‌بازان و افرادی دارند که در مناطق کوهستانی فعالیت می‌کنند؛ از همین رو، در این مقاله قصد داریم به بررسی خطرات این پدیده، عوامل ایجاد، نشانه‌های هشداردهنده و روش‌های مقابله و نجات از این خطر طبیعی بپردازیم.

درباره بهمن بیشتر بدانید:

بهمن یا «برف‌کوچ» به جریان سریع توده‌های برف گفته می‌شود که از سراشیبی تپه‌ها، کوه‌ها، دره‌ها و... به‌سمت پایین‌دست سرازیر می‌شود. امکان ریزش بهمن در هر مکانی با هر حجمی از بارش وجود دارد و اگرچه اغلب بهمن‌ها در بهار و زمستان رخ می‌دهند؛ اما خطر ریزش بهمن در هر فصلی وجود دارد. سقوط بهمن در مناطق کوهستانی، پدیده‌ای طبیعی است و هر سال بیش از یک میلیون بهمن در سراسر جهان اتفاق می‌افتد. وقتی این توده بزرگ برف در سراشیبی کوه‌ به حرکت در می‌آید، باعث مرگ جانداران و مدفون شدن اشیا می‌شود. بهمن می‌تواند سرعتی تا ۴۰۰ کیلومتر در ساعت داشته باشد و نه‌تنها درخت‌ها و سنگ‌ها را از جا بکند؛ بلکه کوهنوردان را به صخره‌ها بکوبد و تجهیزات اسنوبرد و اسکی را از بین ببرد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Chagai

بیشتر بهمن‌ها به‌شکل طبیعی فرو می‌ریزند؛ اما طبق آمارها حدود ۹۰ درصد افرادی که هنگام وقوع بهمن در کوهستان حضور داشته‌ و گرفتار شده‌اند، خود یا همراهانشان در شروع بهمن نقش داشته‌اند. حدود یک سوم مرگ‌های ناشی از ریزش بهمن به‌خاطر آسیب‌دیدگی است. اگر آسیب‌ها جان فرد را نگیرد، او زیر انبوهی از برف به‌سختی سیمان مدفون می‌شود. برف پودری با گرمای بدن ذوب می‌شود و در نهایت به‌شکل یخی محکم او را احاطه می‌کند. فرد قربانی اگر بتواند قبل از نشست برف، روزنه‌ای برای تنفس خود ایجاد کند، شاید شانسی برای بقا داشته باشد. با این فرض که ترانسیور بهمن (دستگاه زنده‌یاب) در اختیار همه اعضای گروه باشد و نحوه استفاده از آن را بدانند، موضوع حیاتی زمان مطرح می‌شود. اکثر افراد فقط به‌مدت ۳۰ دقیقه در زیر برف زنده می‌مانند و اغلب در اثر خفگی جان می‌دهند.

منبع عکس: swissinfo.ch؛ عکاس: نامشخص

بهمن‌ها بسته به‌اندازه، پتانسیل تخریب، مکانیسم شروع، ترکیب و دینامیک به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند.

سقوط بهمن در رشته کوه‌های ایران نیز وجود دارد که با توجه به بارش‌های جوی و سرمای هوا در فصل‌های زمستان و بهار، بهمن‌های زیادی رخ می‌دهد و در برخی موارد عواقب ناگواری را رقم می‌زند. از آنجا که ریزش بهمن یکی از حوادث مهم کوهنوردی به شمار می‌رود که جان انسان‌ها را تهدید می‌کند؛ افراد علاوه بر مهارت و اصول کو‌هنوردی باید با خطرات این ورزش هیجان‌انگیز و روش‌های مقابله با بهمن آشنا باشند تا بتوانند به بهترین شکل ممکن از خود محافظت کنند.

منبع عکس: رکنا؛ عکاس: نامشخص

تا سال ۱۳۴۸ شمسی و وقایع آن، موضوع ریزش بهمن در ایران به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته بود و تنها تصور مردم و کارشناسان از بهمن صرفا گفته‌های تئوری بود. در بهمن‌ماه ۱۳۴۸ و هنگام اجرای یک برنامه صعود در قله «شانه کوه» ریزش بهمن رخ داد و موجب مرگ تعدادی از اعضای تیم صعود شد. این رخداد از این جهت شوکه کننده بود که تعدادی از حرفه‌ای‌ترین کوهنوردان ایرانی به سرپرستی آقای «بهمن شهوندی» در این برنامه حضور داشتند و جان خود را از دست دادند.

از سال ۱۳۴۸ تا به امروز ده‌ها بهمن در نقاط مختلف ایران به وقوع پیوسته است و این موضوع برای همه ثابت شد که بهمن می‌تواند چقدر بی‌رحم و کشنده باشد.

سقوط بهمن اغلب در هنگام بارش یا بعد از بارش اتفاق می‌افتد و همه بهمن‌ها برای شکل‌گیری به سه عامل بسیار مهم برف، محرک و سطح شیب‌دار وابسته هستند.

سقوط بهمن به‌طور کلی زمانی روی می‌دهد که لایه تازه‌ای از برف روی سطحی شیب‌دار با شیب تند یا متوسط می‌نشیند. ذوب‌شدن لایه بیرونی برف باعث تشکیل یک ورقه یخی ناپایدار می‌شود. این ورقه یخی در اثر بارش بیشتر در میان توده‌ای از برف مدفون می‌شود. وقتی این اتفاق می‌افتد، فقط به یک محرک نیاز است تا توده برف جابه‌جا شود؛ این محرک می‌تواند حرکت یک اسکی‌باز روی سطحی شیب‌دار باشد. با همین حرکت، ریزش توده‌های برف و یخ در عرض چند ثانیه گاه سرعتی بالغ بر ۳۲۰ کیلومتر و حتی بیشتر پیدا می‌کنند و هر چیزی که سر راهشان باشد، با خود به پایین می‌کشند.

منبع عکس: sfu.ca؛ عکاس: نامشخص

اگر ریزش بهمن در نزدیکی یک روستا اتفاق بیفتد، می‌تواند به مرگ ساکنان آن بینجامد، جریان برق را قطع کند و باعث خسارت به جاده‌ها و ساختمان‌ها شود. به همین دلیل در چنین مناطقی پیش از آغاز فصل سرما شروع به انجام اقداماتی برای پیشگیری از بهمن‌های سهمگین می‌کنند که از آن جمله می‌توان به انفجارهای کنترل شده و استفاده از محافظ اشاره کرد.

انواع بهمن شامل بهمن تخته‌ای، پودری، پوسته‌ای و بهمن برف بهاره می‌شود و ریزش بهمن اغلب در شیبی با زاویه ۲۵ تا ۶۰ درجه نسبت به سطح زمین اتفاق می‌افتد. به این ترتیب که هنگام بارش برف در بستر‌هایی با شیب بالای ۴۵ درجه، بهمن پوسته‌ای تشکیل می‌شود و در شیب کمتر از ۴۵ درجه احتمال وقوع بهمن تخته‌ای وجود دارد که علت آن به یخ‌زدن روی لایه و نبود چسبندگی بین برف‌های تازه و لایه قدیمی مربوط است. شیب کمتر از ۲۵ درجه معمولا باعث بهمن نمی‌شود و در شیب تندتر از ۶۰ درجه‌ امکان تجمع برف وجود ندارد و بنابراین خطر ریزش بهمن در این موارد به صفر می‌رسد. جالب اینکه در اکثر بهمن‌‌های مرگ‌بار، انسان‌‌ها محرک و دلیل اصلی وقوع یک فاجعه هستند.

منبع عکس: britishcolumbia.com؛ عکاس: نامشخص

زمانی که لایه‌ای‌ سست در بخش عمیقی از توده برف باشد، می‌تواند بهمن تخته‌‌ای بسیار خطرناکی به وجود آورد. در این نوع بهمن، لایه‌ منسجم توده برف اغلب روی بستر برف حرکت می‌کند؛ درست مثل برفی که از روی شیشه‌ ماشین به پایین سر می‌‌خورد. قدرت بهمن تخته‌‌ای به عواملی همچون عمق لایه سست و ویژگی ورقه‌ها بستگی دارد.

هر بهمن از نقطه آغاز، مسیر بهمن و قسمت انتهایی تشکیل می‌شود. نقطه‌ آغاز همان جایی است که لایه‌ برف از برف‌های زیری خود جدا می‌‌شود. مسیر بهمن مسافتی است که توده برف به‌طرف پایین کوه حرکت می‌‌کند و قسمت انتهایی نیز به محل توقف بهمن گفته می‌شود؛ جایی که توده بهمن مثل بتن فشرده می‌شود و اگر کوهنوردی در زیر آن مدفون شود، به‌تنهایی نمی‌تواند بیرون بیاید.

مهم‌ترین عوامل ریزش بهمن را می‌توان به شیب کوه، لایه‌بندی برف، آب‌وهوای منطقه و عوامل انسانی خلاصه کرد:

• شیب کوه: شیب کوه، از عوامل تاثیرگذار در وقوع بهمن است و طبق آمار اکثر بهمن‌های تخته‌ای در شیب‌های محدب بین ۳۰ تا ۴۵ درجه اتفاق می‌افتند. در شیب‌های کوژ، نوارهای صخره‌ای، شیب‌های بادگیر و... پشته برف ناپایدارتر است. در برخی نقاط مثل دهلیزهای پرشیب و باریک نیز برف مانند یک کاسه جمع شده و تبدیل به دامی برای کوهنوردان می‌شود.
• آب‌وهوای منطقه: برف تازه احتمال وقوع بهمن را افزایش می‌دهد و متعاقبا وزش باد با انباشته‌کردن حجم زیادی برف روی یک شیب،‌ این خطر را مضاف می‌کند. خطرناک‌ترین زمان برای ریزش بهمن، اغلب اولین روز آفتابی بعد از بارش برف است؛ زیرا افزایش زیاد دمای هوا مانع از انسجام برف تازه شده و از همین رو وقوع بهمن محتمل‌تر می‌شود. در صورتی که حجم برف تازه دو سانتی‌متر یا بیشتر باشد یا برف در حال بارش حجمی بیشتر از دو سانتی‌متر در ساعت داشته باشد، احتمال بهمن افزایش می‌یابد. باران نیز ممکن است به‌عنوان یک روان‌کننده یا سنگین‌کننده برف عمل کند. شدت و جهت باد، گرم شدن برف در طول روز، نیز از عوامل تاثیرگذار در سقوط بهمن هستند.

منبع عکس: coloradoinfo.com؛ عکاس: نامشخص

• نحوه‌ لایه‌بندی برف: پس از بارش برف، عواملی نظیر باد و دمای متغیر هوا روی برف تازه اثر می‌گذارند و منجر به‌شکل‌گیری لایه‌هایی از برف با استحکام‌ متفاوت روی شیب کوه می‌شوند. این لایه‌بندی نقش بسزایی در وقوع بهمن دارد و در صورتی که یک لایه برف تازه روی بستری ناپایدار باشد، امکان لغزش لایه رویی و بهمن، دور از ذهن نیست.
• عوامل انسانی: بهمن‌های زیادی در اثر اشتباه کوهنوردان و طبیعت‌گردان به وجود می‌آید که این موضوع به‌دلایل متعددی از جمله نحوه تصمیم‌گیری، نگرش نادرست، آموزش نامناسب، عدم آگاهی، انتخاب مسیر اشتباه، بی‌توجهی به علائم هشداردهنده‌ وقوع بهمن و... بستگی دارد. به‌عنوان مثال شیب تندی که در سایه و در نزدیکی خط الراس کوه قرار دارد یا وجود حجم زیادی برف تازه می‌تواند از نشانه‌های هشداردهنده درباره بهمن باشد که فقط افراد آموزش‌دیده و ماهر به آن واقف هستند. در واقع دوری از بهمن یا زنده‌ماندن پس از وقوع آن، مستلزم کسب اطلاعات درباره دلایل و شرایط ریزش بهمن، داشتن تجربه صعود در مسیر‌های برفی و همین طور انتخاب مسیر صعود و فرود مناسب است.

• دوری از محل‌های ریزش بهمن، بی‌شک ساده‌ترین روش مقابله با این پدیده طبیعی مهلک است. کوه‌هایی با دامنه‌های شیب‌دار، به‌خصوص در شیب‌های ۳۵ تا ۴۰ درجه مملو از برف و فاقد هرگونه درخت، از محل‌هایی هستند که احتمال وقوع بهمن در آن‌ها بالا است.
• بررسی پیش‌بینی‌های ریزش بهمن، یکی دیگر از گزینه‌های ضروری صعود است که در همه‌ کشورها، برنامه‌ها و سایت‌های اطلاع‌رسانی در این رابطه وجود دارد. به‌عبارتی، جلوگیری از شروع بهمن کار چندان سختی نیست و مستلزم شناخت محیط اطراف و اطلاع از شرایط آب‌وهوایی است.
• بیلچه، بیکن و نخ بهمن همراه خود داشته باشید و مطمئن شوید که بیکن (دستگاه ارسال و دریافت امواج رادیویی) باتری سالم دارد و زیر لایه‌ بیرونی لباستان قرار گرفته است.
• با کندن گودال عمیقی با دیواره‌‌های صاف می‌توانید تمام لایه‌ها را مشاهده و توده برف را ارزیابی کنید.

منبع عکس: washoecounty.gov؛ عکاس: نامشخص

منبع عکس: avalancheaustralia.com.au؛ عکاس: نامشخص

• ارتعاش به‌عنوان یکی از عوامل ریزش بهمن به حساب می‌آید و از همین رو در محل‌های خطر ریزش بهمن از فریاد زدن بپرهیزید. به‌عبارتی، سکوت باعث می‌شود که ریزش برف را بهتر متوجه شوید و سریع‌تر اقدام کنید.
• اعضای گروه بهتر است که در شیب‌های خطرناک حداقل ۲۰ تا ۳۰ متر از هم فاصله داشته باشند تا همگی گرفتار بهمن نشوند و به این ترتیب بتوانند یکدیگر را نجات دهند.
• در شیب برفی، خیلی نرم و سبک را بروید و ضربه و فشار به برف مسیر وارد نکنید. ترجیحا روی برف به‌شکل زیگزاگ حرکت نکنید و به‌صورت خطی مستقیم بالا بروید.
• نخ بهمن، گزینه عالی دیگری برای مقابله با بهمن است. این نخ قرمز رنگ را طوری به بدنتان وصل کنید که فلش آن به‌طرف شما باشد و بقیه نخ روی زمین کشیده شود. در صورت ریزش بهمن، گروه امداد با پیدا کردن نخ بهمن می‌تواند خود را به شما برساند.
• از آنجا که وزش بادهای تند از عوامل سقوط بهمن به شمار می‌رود، قبل از عزیمت به نقاط کوهستانی حتما جویای شرایط جوی شوید.

مرگ‌ومیر ناشی از سقوط بهمن اغلب در اثر خفگی، آسیب جسمانی و کاهش شدید دمای بدن اتفاق می‌افتد. در همه مسیرها حتی مسیرهای ایمن به کوهنوردان توصیه می‌‌شود که به‌محض وقوع بهمن، از مسیر آن بگریزند. طبق آمار و منابع متعدد، شانس بقای قربانیان بهمن، در صورتی که در ۱۵ دقیقه اول بعد از وقوع بهمن نجات یابند بیش از ۹۲ درصد است. با گذر زمان این احتمال کاهش می‌یابد و بعد از دو ساعت تقریبا به صفر می‌رسد.

• در صورت ریزش بهمن به‌سمت شما، با صدای بلند فریاد بکشید تا سایر افراد نزدیک به شما از آن مطلع شوند.
• به‌محض ریزش بهمن و گیرکردن در زیر آن، اول از همه دهان خود را بپوشانید تا برف وارد دهانتان نشود. نفس‌کشیدن، اولین اصل مقابله با بهمن است؛ چراکه بیش از ۷۰ درصد مرگ‌های ناشی از وقوع بهمن در اثر خفگی رقم می‌خورند. علاوه بر این، یکی از دست‌هایتان را مقابل صورت خود بگذارید و زانو‌هایتان را به‌طرف سینه خم کنید تا فضای بیشتری برای تنفس داشته باشید.
• اگر در بهمن مدفون شدید، به خود استرس ندهید و به‌آرامی نفس بکشید و انرژی خود را حفظ کنید. در صورتی که نور خورشید را دیدید، سعی کنید خود را به بالای برف بکشید. از هر روشی نظیر لگدزدن، ‌پاکوبیدن و... برای نجات از بهمن کمک بگیرید. در صورت امکان با حرکات شنا، راه خود را به سطح بهمن باز کنید.

منبع عکس: umt.edu؛ عکاس: نامشخص

• برخلاف باور عمومی که رهاکردن کوله‌ پشتی در زمان وقوع بهمن را یکی از بهترین گزینه‌های نجات می‌دانند؛ اگر فقط یک کوله به‌همراه دارید، آن را نزد خود نگه دارید. دومین دلیل شایع مرگ‌ومیر افرادی که گرفتار بهمن شده‌اند، برخورد به تخته سنگ، درخت و... است که کوله‌پشتی می‌تواند به‌عنوان یک محافظ عمل کند و مانع از برخورد با این موانع شود.
• اگر لوازم اسکی همراهتان است، آن‌ها را رها کنید؛ چراکه می‌‌توانند شما را به‌سمت پایین بکشند و باعث شکستن استخوان‌هایتان شوند.
• با اینکه انداختن آب دهان، رفتار خوشایندی نیست؛ زمانی که زیر بهمن گیر افتاده‌اید، می‌تواند جانتان را نجات دهد. ابتدا برف‌های جلوی صورتتان را کنار بزنید و بعد در فضای ایجادشده، آب دهان خود را بیندازید و به جهت جاذبه توجه کنید. سپس درست در جهت مخالف حرکت آن شروع به کندن برف کنید تا به سطح برف برسید.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: نامشخص

• هنگام وقوع بهمن دستتان را بالای سرتان نگه دارید؛ این کار دو مزیت دارد؛ می‌دانید که کدام سمت بالای سرتان است و می‌توانید در همان جهت شروع به کندن برف کنید و همین طور بیرون‌ بودن دست از برف به گروه نجات کمک می‌کند تا شما را زودتر پیدا کند.
• بعد از فروکش‌کردن بهمن فقط باید منتظر رسیدن کمک بمانید. در این مدت باید روی مهم‌ترین کار یعنی تنفس خود تمرکز کنید که کار راحتی نخواهد بود؛ طبق آمار با وجود مقدار زیاد اکسیژنی که لابه‌لای برف وجود دارد، بسیاری از قربانیان با تنفس بازدمشان و دی‌ اکسید کربن، جان خود را به خطر می‌اندازند. هنگام تنفس در زیر برف، برف‌های جلوی صورتتان آب می‌شود و بعد در اثر سرما، یخ می‌زند. پس ترجیحا دست خود را به‌شکل کاسه دور دهانتان قرار دهید تا مثل یک کیسه‌ هوا عمل کند.
• ابزارهای کمکی نیز برای مقابله با بهمن و نجات از آن موثر هستند. به‌عنوان مثال، استفاده از «بیکن بهمن» (Avalanche Beacon) به امدادگران در ردیابی شما کمک می‌کند. بنابراین از آغاز کوهنوردی این وسیله را به‌همراه داشته باشید و در عین حال نکات ایمنی را رعایت کنید. بیکن، دستگاه ارسال و دریافت امواج رادیویی است که به‌وسیله آن می‌توان محل مدفون شدن فرد بهمن‌زده را مشخص کرد.

اگر ببینید که فردی در بهمن گیر افتاده است و تا رسیدن نیروی کمکی، احتمال نجات او کاهش می‌یابد، چه باید بکنید؟

• بر اساس آمار، ۹۲ درصد کوهنوردان و قربانیان در صورتی جان سالم به در می‌بردند که ظرف ۱۵ دقیقه از زیر برف بیرون کشیده شوند.
• برخی معتقدند که اگر یک نفر شاهد این ماجرا باشد، او باید برای کمک به قربانی اقدام کند یا برای کمک خواستن برود.
• در هر صورت اگر در محل ماندید، چشم از قربانی برندارید یا آخرین محلی که او را دیده‌اید، زیر نظر داشته باشید.
• پس از توقف کامل بهمن، وقتی مطمئن شدید که احتمال بهمن دیگری وجود ندارد، به‌سمت قربانی حرکت کنید. چنانچه احتمال وقوع بهمن وجود دارد، حتما از سه وسیله ضروری برای عملیات نجات یعنی نخ بهمن، بیلچه و بیکن استفاده کنید.

منبع عکس: independent.co.uk؛ عکاس: نامشخص

اگر اهل کوهنوردی هستید، در بخش نظرات این مقاله می‌توانید تجربه‌های خود را درباره بهمن و راه‌های نجات از آن با ما و سایر کاربران کجارو در میان بگذارید.

منبع عکس کاور: pune.news؛ عکاس: نامشخص